چکیده
گوگرد یکی از مواد مغذی ضروری است که برای رشد و نمو کافی گیاهان مورد نیاز است. گوگرد جزء ساختاری پیوندهای دی سولفیدی پروتئین، اسیدهای آمینه، ویتامین ها و کوفاکتورها است. بیشتر گوگرد موجود در خاک در مواد آلی وجود دارد و از این رو برای گیاهان غیرقابل دسترس است. شکل آنیونی گوگرد (⁻SO₄²) منبع اصلی گوگرد برای گیاهان است که عموماً در مقادیر کم در خاک وجود دارند، محلول در آب است، بنابراین به راحتی از خاک خارج می شود. گیاهان با استفاده از ناقل سولفات اختصاصی خود سولفات را مستقیماً از خاک جذب می کنند. علاوه بر این، گیاهان از ناقل گوگرد یک ارگانیسم مرتبط با همزیستی مانند باکتری ها و قارچ ها برای جذب گوگرد از خاک به خصوص در شرایط کم گوگرد استفاده می کند. بنابراین گوگرد جزء بسیار مهمی از متابولیسم گیاهان است و تجزیه و تحلیل آن با ابعاد مختلف برای بهبود سلامت کلی گیاهان و حیوانات وابسته و همچنین انسان بسیار ضروری است. کمبود گوگرد منجر به توقف رشد گیاهان و در نهایت کاهش عملکرد می شود. در این مطالعه، ما به بررسی تغذیه، جذب و انتقال گوگرد در گیاهان پرداخته‌ایم.
مقدمه
اهمیت گوگرد (S) در کشاورزی برای بیش از یک قرن شناخته شده است ]1،2[. گوگرد یکی از عناصر غذایی ضروری گیاه است و نقش آن در تغذیه گیاه به خوبی مستند شده است. گوگرد نقش حیاتی در متابولیسم اولیه گیاهان عالی دارد و در سنتز محصولات متابولیکی ثانویه در گروه های خاصی از گیاهان نقش دارد. این عنصر در کنار نیتروژن و فسفر از نظر اهمیت در تشکیل پروتئین ها قرار دارد. این نه تنها بر عملکرد تأثیر می گذارد، بلکه به دلیل تأثیر آن بر متابولیسم پروتئین و سنتز روغن، کیفیت محصول را نیز بهبود می بخشد. در سنتز اسیدهای آمینه ضروری مانند سیستئین، سیستین و متیونین نقش دارد ]3،4،5،6[. علاوه بر این، ترکیبی از ویتامین ها – تیامین و بیوتین، گلیکوزیدهای گوگرد و کوآنزیم A121 است. مدیریت محصول را از طریق اثرات مطلوب بر تنش های محیطی، مقاومت در برابر آفات و بیماری ها بهبود می بخشد ]7،8،9،10[. علاوه بر افزایش محتوای پروتئین خام علوفه، گوگرد باعث کاهش سطح نیترات در علوفه و بهبود کیفیت آنها می شود. هنگامی که گوگرد در خاک کمبود داشته باشد، پتانسیل عملکرد کامل محصول را نمی توان بدون توجه به سایر مواد مغذی حتی تحت شیوه های خوب پرورش محصول محقق کرد.
حدود 2 درصد از گوگرد آلی موجود در گیاه در بخش تیول محلول در آب (-SH) وجود دارد و در شرایط عادی تری پپتید گلوتاتیون بیش از 90 درصد از این کسر را تشکیل می دهد. نیاز به گوگرد برای رشد مطلوب بر اساس وزن خشک گیاهان بین 0.1 تا 0.5 درصد متغیر است و به ترتیب gramineae Sp < Leguminoceae < Criciferae Sp. افزایش استفاده از کودهای آنالیز بالا بدون گوگرد مانند دی آمونیوم فسفات (DAP) به جای سوپر فسفات منفرد و عدم افزودن کودهای آلی در طول سال‌ها منجر به بروز کمبود گوگرد شد ]11[.
گوگرد به طور فزاینده ای به عنوان چهارمین ماده مغذی اصلی گیاه پس از نیتروژن، فسفر و پتاسیم شناخته می شود که کمبود آن به طور گسترده در هند گسترش یافته است ]12،13،14[. کمبود گوگرد در محصولات در اواخر دهه 1980 ظاهر شد، ابتدا در محصولات دارای گوگرد بالا مانند کلزا و سپس در غلات و از اواسط دهه 1990، کوددهی گوگرد برای همه محصولات توصیه شده است. برگ های در حال رشد اولین برگ هایی هستند که علائم کمبود گوگرد را نشان می دهند. علائم کمبود گوگرد شبیه علائم کمبود نیتروژن است، زیرا هر دو مربوط به کمبود پروتئین و کلروفیل هستند. گوگرد در گیاهان به اندازه N، P و K متحرک نیست و بنابراین علائم کمبود گوگرد در برگهای جوان‌تر ظاهر می‌شود و گیاهان کمبود معمولاً با ساقه‌های باریک کوتاه رشد می‌کنند. به دلیل تحرک کمتر، جابه جایی گوگرد از برگ های مسن تر به برگ های جوان تر وجود ندارد. بنابراین کمبود گوگرد در گیاهان در برگهای جوان به صورت رنگ سبز کم رنگ خود را نشان می دهد. با این حال، رنگ سبز کم رنگ ناشی از کمبود نیتروژن بیشتر در برگ های مسن دیده می شود ]15[.
محتوای سولفات در بافت گیاهان به عنوان شاخص حساس وضعیت گوگرد در گیاهان استفاده می شود. استخراج کننده های مختلفی برای این منظور استفاده می شود که شامل آب، اسید استیک (2%)، تری کلرو استیک اسید، اسید کلریدریک، اسید فرمیک و اسید هیپوفسفر، هیدروکسید سدیم، استون و اتانول می باشد. بررسی دقیق همه اینها توسط بیتان و همکاران ارائه شده است ]16[. غلظت کل گوگرد برگ ها نیز به عنوان شاخص کفایت یا عدم کفایت گوگرد در بافت گیاه استفاده می شود. با روش جغرافیایی کیت و نلسون (1965) غلظت بحرانی گوگرد در بافت گیاه ذرت 60 روزه 1120 میلی گرم در کیلوگرم (112/0 درصد) بر اساس وزن خشک بدست آمد ]17[. ساکال و همکاران حد بحرانی 650 میلی گرم در کیلوگرم را برای واریته ذرت Ganga Safed-2 گزارش کردند. این تنوع در حدود بحرانی به نوع عصاره‌گیرها، انواع خاک و ارقام مورد استفاده و غیره بستگی دارد ]18[.
متدولوژی
چندین مقاله برای جمع آوری این اطلاعات کاربردی مطالعه شد که برای یافتن آنها از موتورهای جستجوی وب همچون Google Scholar استفاده شد و با مطالعاتی که از طریق پایگاه‌های اطلاعاتی آکادمیک Science Hub ، Web of Science و… به آنها دسترسی داشت تکمیل شد.
بررسی منابع
گوگرد (S) چهارمین ماده غذایی اصلی گیاه پس از نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) است ]19[ و نقش بسیار حیاتی در تغذیه محصولات دانه های روغنی ایفا می کند، به خصوص که یک عنصر کلیدی گوگرد حاوی اسیدهای آمینه است. یکی از عناصر غذایی ضروری برای رشد گیاه است و 2/0 تا 5/0 درصد بر اساس ماده خشک در بافت گیاه تجمع می‌یابد. به مقداری مشابه P مورد نیاز است ]20،21[. این عنصر یک بلوک سازنده پروتئین و یک عنصر کلیدی در تشکیل کلروفیل است. بدون گوگرد کافی، محصولات زراعی نمی توانند از نظر عملکرد یا محتوای پروتئین به پتانسیل کامل خود برسند ]22[. برای سنتز اسیدهای آمینه گوگرد حاوی اسیدهای آمینه مانند سیستین، سیستئین و متیونین مورد نیاز است. کمبود آن باعث کاهش ارتفاع بوته و توقف رشد، کاهش ظرفیت پنجه زنی و تاخیر در بلوغ می شود. گیاهان دارای کمبود گوگرد نیز در شرایط تنش مقاومت کمتری دارند ]23[.
منابع مختلفی از گوگرد در خاک یافت می شود. مواد آلی حاوی حدود 95 درصد از کل محتوای گوگرد خاک است ]24[. تجزیه یا تجزیه مواد آلی منجر به کانی سازی گوگرد آلی به –SO42 می‌شود که در دسترس گیاهان خواهد بود ]25[. جدا از ماده آلی، کانی های مختلف داخل خاک نیز از اشکال مختلف گوگرد تشکیل شده اند. از این رو، تجزیه یا هوازدگی این مواد معدنی منجر به تبدیل بخشی از گوگرد به سولفات می شود. در جو، غلظت بیشتری از SO2 در اطراف منطقه صنعتی مشاهده می شود. سوزاندن سوخت نیز منبع گوگرد است. گوگرد را به صورت دی اکسید گوگرد (SO2) آزاد می کند ]26[. این SO2 در آب باران حل می شود و در نهایت به خاک می رسد. آفت کش ها مقادیر نسبتاً کمی گوگرد را به خاک کمک می کنند. البته، برخی از آفت کش ها حاوی گوگرد هستند و استفاده از آفت کش ها گوگرد را به خاک اضافه می کند ]27[.کودهای شیمیایی حاوی مقدار قابل توجهی گوگرد همراه با نیتروژن، پتاسیم و فسفر هستند.
کمبود گوگرد منجر به کیفیت و عملکرد ضعیف محصولات می شود که کمبود خفیف ممکن است تأثیر ناچیزی بر عملکرد داشته باشد اما تأثیر قابل توجهی بر کیفیت دارد. کمبود گوگرد با زرد شدن برگهای جوان یا جدید گیاه ذرت مشخص می شود. علائم خاص عبارتند از کلروز بین رگبرگی و به دنبال آن قرمز شدن ساقه و برگ ها از لبه برگ شروع شده و به تدریج به سمت میانی گسترش می یابد و برگ های مسن تر به رنگ سبز باقی می مانند ]28[. گزارش شده است که کمبود سولفات منجر به کاهش سنتز آنزیم روبیسکو که بر سرعت جذب CO2 تأثیر می گذارد که در نهایت منجر به تاخیر در سنتز کربوهیدرات ها می شود و منجر به کلروز برگ های جوان می شود. بر زیست توده، مورفولوژی کلی، عملکرد و ارزش غذایی گیاهان نیز تأثیر می گذارد. در مطالعه دیگری مشاهده شد که تأثیر مکمل گوگرد باعث بهبود عملکرد و پروتئین دانه در گیاهان مهم زراعی مانند گندم و کلزا می شود. علاوه بر این، کمبود گوگرد منجر به کاهش رسانایی هیدرولیکی ریشه می‌شود که احتمالاً با پیام‌رسانی گرسنگی مواد مغذی از ریشه تا شاخساره مرتبط است. همچنین، کمبود گوگرد منجر به عدم تعادل نسبت نیتروژن و گوگرد می شود ]29،30[
گزارش تجزیه و تحلیل خاک قبل از کاشت و پس از برداشت نشان داد که کاربرد گوگرد به طور قابل توجهی محتوای گوگرد خاک را بهبود می بخشد که در سطوح بالای کاربرد آن بیشتر بود. محتوای بیشتر گوگرد خاک در سطوح بالاتر کاربرد پس از برداشت محصول ممکن است به دلیل تثبیت بیشتر گوگرد به دلیل ماهیت قلیایی آهکی خاک تحت کوددهی باشد. اخیراً رحیم و همکاران (2012) مقادیر فسفر خاک بالاتری را پس از برداشت گندم در نتیجه کوددهی ذکر کردند. در نتیجه بهبود محتوای گوگرد خاک با کوددهی، باعث دسترسی بیشتر به مواد مغذی ضروری و به طور قابل‌توجهی باعث بهبود بهره‌وری کنجد به دلیل بهبود قابل‌توجه در صفات مربوط به عملکرد در شرایط دیم شد. پیشتر آمودا و همکاران (2005) و سرکار و ساها (2005) نیز عملکرد دانه کنجد را با کاربرد 45 کیلوگرم در هکتار گوگرد گزارش کردند. راجا و همکاران (2007b) نقل کردند که کاربرد گوگرد تعداد شاخه های اولیه و ثانویه را در مقایسه با شاهد (بدون کاربرد گوگرد) بهبود می بخشد. به همین ترتیب، ناگاوانی و جاپاتسینه (2001) تعداد کپسول های بیشتری در بوته با سطح گوگرد 80 کیلوگرم در هکتار گزارش کردند. وایاپوری و همکاران (2004) و تاکور و پاتل (2004) حداکثر وزن دانه را با سطح کاربرد30 و 45کیلوگرم در هکتار گزارش کردند.
بگیالاکسمی و همکاران گزارش کردند که کاربرد 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار بالاترین ارتفاع بوته را ثبت کرد. گوگرد در فرآیند متابولیک و آنزیمی همه موجودات زنده نقش دارد ]38[. گالوت و همکاران نشان دادند که کاربرد 45 کیلوگرم S در هکتار به طور قابل توجهی ارتفاع بوته بالاتر را ثبت کرد ]39[. با این حال، براتی و پونگدای به دلیل سطوح مختلف گوگرد از 0 تا 45 کیلوگرم در هکتار افزایش ارتفاع بوته و طول برگ را نداشتند ]40[. ماریا و همکاران دریافتند که ارتفاع بوته، تعداد برگهای سبز و شاخص سطح برگ با افزایش سطوح گوگرد از 0 تا 150 کیلوگرم در هکتار افزایش می یابد ]41[. رام و همکاران، دریافتند که کاربرد گوگرد به طور قابل توجهی ارتفاع گیاه را تا 60 کیلوگرم در هکتار افزایش داد ]42[. بکتاش نشان داد که بهترین نتایج با کاربرد 60 کیلوگرم در هکتار برای ارتفاع بوته به دست آمد]43[. دنانجایا، افزایش ارتفاع بوته ذرت را با افزایش سطوح مصرف گوگرد تا 45 کیلوگرم در هکتار گزارش کرد ]44[. بگیالاکشمی و همکاران، در بنگلور گزارش کردند که در بین سطوح گوگرد، کاربرد 60 کیلوگرم S در هکتار بالاترین ارتفاع بوته (267 سانتی متر) را در خاک لومی رسی شنی با واکنش کمی قلیایی ثبت کرد. کاربرد گوگرد باعث تولید هورمون های رشد گیاهی برای بهبود رشد بهتر گیاهان می شود ]45[. گلوت و همکاران گزارش کردند که بیشترین ارتفاع بوته (171.33 سانتی متر) ذرت با کاربرد 45 کیلوگرم گوگرد در هکتار به دست آمد ]39[.
کل تولید ماده خشک گیاه اغلب نشان دهنده پتانسیل عملکرد آن است. ممکن است از طریق تأثیر تغییر آب و هوا بر سیستم فتوسنتزی یا طول فصل رشد که طی آن فتوسنتز ادامه دارد، متفاوت باشد. رحمان و همکاران، تجمع ماده خشک کل بیشتری را با کاربرد گوگرد عنصری در 5 تن در هکتار ثبت کردند ]46[. خان و همکاران به این نتیجه رسیدند که کاربرد گوگرد از طریق گچ در 60 کیلوگرم در هکتار بالاترین بازده ماده تازه و ماده خشک را به‌ترتیب 41 و 55 درصد افزایش داد] 47[. ماریا و همکاران، افزایش وزن خشک را با افزایش کاربرد گوگرد تا 150 کیلوگرم در هکتار گزارش کردند ]41[. پاندی و همکاران اشاره کردند که کاربرد گوگرد در 20 میلی گرم بر کیلوگرم خاک به طور قابل توجهی باعث افزایش عملکرد ماده خشک شد] 48[. فونتانتو و همکاران بیان کردند که کاربرد گوگرد در 24 کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد ماده خشک را نسبت به سطوح قبلی ثبت کرد ]49[.
نیاز گیاه به گوگرد عمدتاً مسئول در دسترس بودن نیتروژن است، از این رو با افزایش نرخ گوگرد، دسترسی نیتروژن و جذب آن افزایش می یابد. گلوت و همکاران، نشان دادند که کاربرد 45 کیلوگرم S در هکتار تعداد دانه در بلال و وزن 100 دانه به طور قابل توجهی نسبت به سطوح قبلی بیشتر بود ]39[. براتی و پونگادایی به این نتیجه رسیدند که کاربرد 45 کیلوگرم S در هکتار وزن 100 دانه بهتری را ثبت کرد ]40[. خان و همکاران به این نتیجه رسیدند که مصرف 60 کیلوگرم در هکتار وزن 100 دانه بیشتر را به ثبت رساند که برابر با 40 کیلوگرم در هکتار بود ]48[.
کمبود گوگرد و پاسخ عملکرد به کاربرد آن از سیستم‌های کشاورزی آبی و دیم گزارش شده است. گوگرد با افزایش رنگدانه های کلروفیل، سنتز اسیدهای آمینه و پروتئین های ضروری، انتقال و استفاده از نشاسته و نیتروژن، فعالیت فتوسنتزی را تشویق می کند. بگیالاکسمی و همکاران بیان کردند که کاربرد گوگرد از طریق بنتونیت در 60 کیلوگرم در هکتار عملکرد دانه و دانه بالاتری را ثبت کرد ]45[. گلوت و همکاران با کاربرد 45 کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد دانه را به دست آوردند ]39[. کاربرد 60 کیلوگرم گوگرد در هکتار به طور معنی داری باعث افزایش عملکرد دانه شد ]50[. گوگرد به عنوان ترکیبی از اسیدهای آمینه ضروری یعنی سیستئین و متیونین، استفاده از گوگرد باعث افزایش میزان این آمینو اسیدها در سیستم گیاهی می شود. کمبود نیتروژن یا گوگرد تولید پروتئین گیاه را محدود می کند ]51[. کوددهی گوگرد برای سنتز روغن، پروتئین و بهبود کیفیت محصول با تلاش های آنزیمی و متابولیکی آنها بسیار حیاتی است. سینگ و همکاران اشاره کردند که کاربرد گوگرد در 60 کیلوگرم در هکتار بالاترین پارامترهای کیفی مانند عملکرد کربوهیدرات، نشاسته و پروتئین را ثبت کرد. ماریا و همکاران گزارش کردند که محتوای پروتئین با افزایش سطح گوگرد تا 150 کیلوگرم در هکتار افزایش می یابد. ماجومدر و همکاران دریافتند که سطح پروتئین خام با افزایش سطح گوگرد افزایش می یابد.
نتیجه گیری
تغذیه گوگرد برای رشد و نمو گیاهان ضروری است. کمبود گوگرد منجر به تاخیر در رشد و عملکرد می شود. نفوذ سولفات گیاهان و ارگانیسم های مرتبط با گیاه (قارچ ها و باکتری ها) نقش مهمی در جذب گوگرد از خاک دارند. گیاهان قادر به جذب سولفات از خاک در محدوده وسیعی از غلظت ها از طریق استفاده از ناقلین با میل ترکیبی بالا و کم میل هستند. در سرتاسر جهان، کمبود گوگرد در خاک رو به افزایش است، که دلیل آن اعمال کشاورزی و کاهش ورودی‌های گوگرد اتمسفر است که منجر به تاخیر در رشد و عملکرد می شود. از آنجایی که گوگرد برای توسعه و کیفیت غذایی محصولات ضروری است، باید دوباره جایگزین شود تا از کاهش عملکرد جلوگیری شود. از طرفی گوگرد و ترکیبات حاوی گوگرد نقش مهمی در رشد و نمو گیاهان دارند. آنها در کاتالیزور چندین فرآیند متابولیک و همچنین یک واسطه متقاطع در تحمل استرس های مختلف زیستی و غیر زنده ایفا می کنند. کمبود گوگرد در خاک به عامل کلیدی محدود کننده رشد و عملکرد محصول تبدیل شد. تاکنون در مقایسه با سایر مواد مغذی، مطالعات در مورد جذب، متابولیسم، تنظیم و درک مکانیک گوگرد کافی نبوده و مبهم باقی مانده است. بنابراین، در آینده برای بهبود راندمان استفاده از گوگرد در گیاهان، تلاش بیشتری برای شناخت مکانیسم‌های تنظیمی واکنش گیاه به کمبود گوگرد در خاک و تنش‌های مختلف مورد نیاز است.
معرفی محصول
یک مدیریت کشاورزی پایدار برای اطمینان از عرضه گوگرد کافی برای گیاهان، نیازمند درک و تعیین کمیت تبدیل گوگرد در خاک، از جمله فرآیندهای میکروبی غالب تثبیت، کانی سازی، اکسیداسیون و احیا می باشد. استفاده از گوگرد عنصری نیز به عنوان کود یک جایگزین ارزان برای جبران گوگرد از دست رفته از خاک است و امکان استفاده از اشکال تجاری متمرکز نیتروژن و فسفر را فراهم می کند. با همه این تفاسیر شرکت کودپوش صحرا با استفاده از دستگاه های مدرن و پیشرفته و توسط مهندسین و متخصصین باتجربه انواع کودهای گوگردی بصورت جامد و مایع را به عرصه تولید رسانده است که رضایت بسیاری از کشاورزان کشور را به همراه داشته است.
گرانول
مایع
منابع
1. BOGDANOV, S. On the sulphur in plants. Exper. Sta. Rec., 11:723-724, 1899.
2. HART, E.B. & PETERSON, W.H. The sulfur requirements of farm crops in relation to the soil and air supply. J. Am. Chem. Soc., 33:49-564, 1911.
3. Kumar, H. and Yadav, D. S., Effect of phosphorus and sulphur levels on growth, yield and quality of Indian mustard (Brassica juncea) cultivars. Indian J. Agronomy, 52(2): 154-157 (2007).
4. Singh, M. V., Importance of sulphur in balanced fertilizer use in India. Fertilizer News.,46 : 31-35 (2001).
5. Kher, D. and Singh, N., Different forms of sulphur in mustard growing soils of North Kashmir. J. Indian Soc. Soil. Sci., 14:164 (1993).
6. Gangadhara, G. A., Manjunathaiah, H. M. and Satyanarayana, T., Effect of sulphur on yield, oil content of sunflower and uptake of micronutrients by plants. J. Indian Soc. Soil Sci., 38(4):692-694 (1990).
7. Kruse, C., Jost, R., Lipschis, M., Kopp, B., Hartmann, M., Hell, R., Sulfur-enhanced defence: effects of sulfur metabolism, nitrogen supply, and pathogen lifestyle. Plant Biol., 9: 608–619 (2007).
8. Rausch, T, . and Wachter, A., Sulfur metabolism : a versatile platform for launching defence operations. Trends Plant Sci, 10 : 503–509 (2005).
9. Dekok, L. J, Castro, A., Durenkamp, M., Stuiver, C. C., Westernmans, S., Young, L. and Stulen, I., Sulphur in plant physiology, Proceeding. No. 500. International Fertilizer Society, York, UK (2002).
10. Luit, J., De, K., Grill, D., Hawkesford, M. J., Schnug, E. and Stulen, I., In Progress Rep.: Plant Sulfur Research. Fundamental, Agronomical and Environmental Aspects of Sulfur Nutrition and Assimilation in Plants (1999).
11. Tirupathi, I., Sagar, V., Devi, S. and Sharma, S., Effect of nitrogen and sulphur levels on growth, yield, quality and economics of single cross hybrid maize. Int. J. Sci. Env., 5(5): 2989-2998 (2016).
12. Yadav, R. L., Dwivedi, B. S., Shukla, A. K. and Kumar, V., S in balanced fertilization in alluvial soils of western Uttar Pradesh. In Proceeding of TSI-FAIIFA Workshop on S in Balanced Fertilization.
13. Tandon, H. L. S., Fertilizers in Indian Agriculture- from 20th to 21st century. FDCO, New Delhi, India. (2004).
14. Morris, R. J., Sulphur in agriculture: International perspective. P. 1-7. In Proc. TSI-FAI-IFA Symposium-cum-Workshop on Sulphur in Balanced Fertilization ( R.K. Tewatia, R.S. Choudhary and S.P. Kawle, eds.), The Fertilization Association of India, New Delhi (2007).
15. Honsel, A., Kojima, M. and Haas, R., Sulphur limitation and early sulphur deficiency responses in poplar: significance of gene expression, metabolites, and plant hormones. J. Exptl. Botany, 63(5): 1873-1893 (2012).
16. Beaton, J. D, Burs, G. R. and Platou, J., Determination of sulphur in soils and plant materials, Tech. Bull. No. 14, The Sulphur Institute, Washington, D.C., USA (1968).
17. Cate, R. B. Jr. and Nelson, L. A., A rapid method for correlation of soil test analysis with plant response data. North Carolina Agricultural Experimental Station International Soil Testing Series Technical Bulletin No.1, Raleig, NC (1965).
18. Sakal, R., Singh, A. P., Sinha, R. B. and Bhogal, N. S., Influence of sulphur on yield and mineral nutrition of crops in maize-wheat sequence. Ann. Agric. Research, 14: 15-18 (1993).
19. Jamal, A., Y.S. Moon and M.Z. Abdin, 2010. Sulphur – A general overview and interaction with nitrogen. Aust. J. Crop Sci., 4: 523–529
20. De Kok, L.J., A. Castro, M. Durenkamp, C.E.E. Stuiver, S. Westerman, L. Yang and I. Stulen, 2002. Sulphur in Plant Physiology, pp: 1–26.
21. Ali, R., M.J. Khan and R.A. Khattak, 2008. Response of rice to different sources of Sulfur (S) at various levels and its residual effect on wheat in rice-wheat cropping system. Soil Environ., 27: 131–137
22. Zhao, F.J., S.E. Salmon, P.J.A. Withers, J.M. Monaghan, E.J. Evans, P.R. Shewry and S.P. McGrath, 1999. Variation in the bread making quality and mineralogical properties of wheat in relation to sulfur nutrition under field conditions. J. Cereal Sci., 30: 19–31
23. Dobermann, A. and T. Fairhurst, 2000. Rice: Nutrient Disorder and Nutrient Management, p: 91. Handbook Series. Potash and Phosphate Institute of Canada and International Rice Research Institute
24. Cassman, K. G., Doberman, A. R. and Walter, D. T., Agroecosystems, nitrogen-use efficiency, and nitrogen management. Agronomy & Horticulture — Faculty Publications, p. 356.
25. Castellano, S. D. and Dick, R. P., Soil analytical study. Soil Sci. Soc. Am. J., 54:114-121 (1990).
26. Chaubey, A. K., Dwivedi, K. N. and Yadav, R. S., Effect of NPKS on linseed. J. Indian Soc. Soil Sci., 40: 758 (1992).
27. Choudhary, R., Singh, D., Singh, P., Dadarwal, R. S and Chaudhari, R., Impact of nitrogen and sulphur fertilization on yield, quality and uptake of nutrient by maize in southern Rajasthan. Annals of Plant and Soil Research. 15(2): 118-121 (2013).
28. Tiwari, K. N. and Gupta, B. R., Sulphur for sustainable high yield agriculture in Uttar Pradesh. Indian J. Fert. 1(11): 37-52 (2006).
29. Karmoker JL, Clarkson DT, Saker LR, Rooney JM, Purves JV. Sulphate deprivation depresses the transport of nitrogen to the xylem and the hydraulic conductivity of barley (Hordeum vulgare L.) roots. Planta. 1991;185(2):269–278. doi:10.1007/bf00194070.
30. Carciochi WD, Divito GA, Fernández LA, Echeverría HE. Sulfur affects root growth and improves nitrogen recovery and internal efficiency in wheat. J Plant Nutrition. 2017;40(9):1231–1242. doi:10.1080/01904167.2016.1187740.
31. Rehim, A., M. Farooq, F. Ahmad and M. Hussain, 2012. Band placement of phosphorus improves the phosphorus use efficiency and wheat productivity under different irrigation regimes. Int. J. Agric. Biol., 14: 727–733.
32. Amudha, A., V. Vaiyapuri, M.V. Sriramachandrasekharan and M. Ravichandran, 2005. Effect of sulphur and organics on yield and sulphur use efficiency in sesame. Res. Crops, 6: 468–469.
33. Sarkar, R.K. and A. Saha, 2005. Analysis of growth and productivity of sesame (Sesamum indicum) in relation to nitrogen, sulphur and boron. Ind. J. Plant Physiol., 10: 333–337.
34. Raja, A., K.O. Hattab, L. Gurusamy, G. Vembu and S. Suganya, 2007b. Sulphur application on growth and yield and quality of sesame varieties. Int. J. Agric. Res., 2: 599–606.
35. Naugraiya, M.N. and P. Jhapatsingh, 2004. Role of nitrogen and sulphur on performance of Sesamum indicum under plantation of Dalbergia sissoo in marginal land of Chhattisgarh. Ind. J. Agrofor., 6: 89–91.
36. Vaiyapuri, V., A. Amudha, M.V. Sriramachandrasekharan and V. Imayavaramban, 2004. Effect of sulphur levels and organics on growth and yield of sesame. Adv. Plant Sci., 17: 681–685.
37. Thakur, D.S. and S.R. Patel, 2004. Response of sesame (Sesamum indicum) to different levels of potassium and sulphur in light-textured Inceptisols of eastern part of Chhattisgarh. Ind. J. Agric. Sci., 74: 496–498
38. Bhagyalakshmi, T., Prakash, H. C and Sudhir, K. Effect of different sources and levels of sulphur on the performance of rice and maize and properties of soils. Mysore J. Agric. Sci., 44(1): 79-88 (2010).
39. Gahlout, B., Singh, R. and Lal, G. M., Effect of levels of nitrogen and sulphur on growth and yield of maize (Zea mays L.). J. Maharashtra Agric. Univ., 35(1): 149-151 (2010).
40. Bharati, C. and Poongothai, S., Res. J. Agric. Biol. Sci., 4(5) : 368- 372 (2008).
41. Maurya, K. L. Sharma, H. P. and Tripathi, H. P., Effect of nitrogen and sulphur application on yield attributes, yield and net returns of winter maize (Zea mays L.). Sher Singh Haryana J. Agron., 21 (2) : 115-116 (2005).
42. Ram, V., Sah, D. and Kumar, A., Effect of nitrogen and sulphur on growth and yield of two maize cultivars grown during rabi season. Applied Biol. Res., 5(1-2) : 40- 42 (2003).
43. Baktash, F. Y., Bulletin of Faculty of Agriculture, University of Cairo., 51(2):123-137 (2000).
44. Dhananjaya, B. C., Effect of fertilizer levels and foliar nutrition on yield, nutrient uptake and economic of maize (Zea mays L.). M.Sc. Thesis, UAS, Dharwad (1998).
45. Bhagyalakshmi, T., Prakash, H. C and Sudhir, K. Effect of different sources and levels of sulphur on the performance of rice and maize and properties of soils. Mysore J. Agric. Sci., 44(1): 79-88 (2010).
46. Rahman, M. M., Soaud, A. A., Al-Darwish, F. H., Faruq Golam and Sofian-Azirun, M., Growth and nutrient uptake of maize plants as affected by elemental sulfur and Nitrogen fertilizer in sandy calcareous soil. African J. Biotechnol., 10 (60) : 82-89 (2011).
47. Khan, Z. H., Mazid, M. and Saima, Q., Significance of Sulphur nutrition against metal induced oxidative stress in plants. Comm. Soil Sci. and plant Analysis, 37(1-2):41-51 (2006).
48. Pandey, R. N. Girish, B. H. and Brajendra, Influence of sulphur application on dry matter yield and sulphur nutrition of maize (Zea mays L.) in major soil orders in India. Ann. of Agric. Res., 23(2): 263-270 (2002).
49. Fontanetto, H. et al., Sulphur fertilization in maize. Better Crops International, 14(1):3-5 (2000).
50. Singh, M.V., In coordinator Report, All India Coordinated Research Project on Macro and Secondary Nutrients and Pollutant Elements in Soils and Plants. Indian Institute of Soil Science, Bhopal, 31: 1-77 (2008).
51. Wallihan, E. F. and Sharpless, E. G., Effect of sulphur supply on optimum concentration of nitrogen in leaves of the rice plant. Soil Sci., 18 : 304-307 (1974).
52. Majumdar, B., Nagaraj, M. and Trivedi, A., Sulphur nutrition in plants. J. Hill Research, 15(2): 63-70 (2002).