چکیده
در بیشتر خاک های آهکی و در نتیجه در گیاهان، حیوانات و جیره غذایی انسان کمبود روی وجود دارد. کمبود روی در محصولات کشاورزی اکثر کشورها جایی که نان و برنج مواد غذایی اصلی هستند رایج است و کمبود آن به دلیل آهکی بودن خاک، PH بالا، مواد آلی کم، خشکسالی، بی کربنات زیاد در آب آبیاری، استفاده بیش از حد از کودهای فسفر و عدم وجود کود روی در کودهای معمولی کشاورزان است که باعث کاهش عملکرد قابل توجهی در محصولات مختلف می شود. اولین اثر احتمالی کمبود روی را می توان در کاهش سطوح RNA سلولی مشاهده کرد که به نوبه خود سنتز پروتئین را متوقف می کند و منجر به تجمع اسیدهای آمینه آزاد می شود. در دهه گذشته بیش از 2500 آزمایش بر روی محصولات زراعی، سبزیجات و باغات مختلف در سراسر ایران انجام شده است. نتایج نشان داد که کودهای روی باعث افزایش عملکرد و همچنین کیفیت محصول شدند. تصور مرسوم که کودهای روی عملکرد محصول را 10 تا 20 درصد افزایش می دهند، دست کم گرفته شده است. در واقع در برخی موارد، به ویژه با ارقام غیر کارآمد مانند گندم دوروم، می تواند عملکرد دانه را حدود 50 درصد افزایش دهد و راندمان مصرف درشت مغذی ها را نیز افزایش دهد. گام مثبت و سازنده ای که در ایران برداشته¬شده، روند افزایش مصرف کودهای روی است که در حال حاضر سالانه 30000 تن کود روی تولید و در بخش کشاورزی مصرف می شود.
مقدمه
مدیریت در تغذیه یکی از فاکتورهای اساسی در سیستم کشت هر گیاه است [1]. روي از عناصر ریز مغذي است که کمبود آن در بخش وسیعی از خاكهاي زراعی به چشم میخورد و سبب کاهش تولید محصولات زراعی از جمله کلزا میشود. کمبود روي در خاكهاي ایران دلایلی دارد و از جمله به دلیل آهکی بودن و وجود کربناتهاي کلسیم و منیزیم، عنصر روي جذب سطحی این کربناتها شده و از دسترس گیاه خارج میشود، چون pH خاكها تا حدي قلیایی بوده تحرك و قابلیت جذب آن نیز بسیار پایین میباشد و از طرفی، وجود این کربناتها در آبهاي مناطق دیم مانع تحرك وجابجایی عنصر روي می شوند.
روی وظایف مهمی را در گیاهان به عهده دارد، این عنصر یا به عنوان بخشی از ساختمان آنزیم ها بکار می رود و یا به صورت کوفاکتورها و تنظیم کننده تعداد زیادی از آنزیم ها عمل می نماید [2]. نقش های متابولیکی مهمی را در گیاهان ایفاء می نماید و بیش از 200آنزیم از جمله آنزیم های رشد را فعال می نماید و در تولید هورمون گیاهی ایندول استیک اسید (IAA) نقش اساسی داشته و رشد رویشی و عملکرد محصول را سبب می شود [3]. عنصر روی نقش اساسی در سنتز پروتئین ها ایفا می کند، اگرچه نیاز گیاهان به روی اندک است ولی اگر مقدار کافی این عنصر در دسترس نباشد، گیاهان متحمل تنشهای فیزیولوژیکی حاصل از ناکارایی سیستم های متعدد آنزیمی و دیگر اعمال متابولیکی مرتبط با روی می شوند [4]. اگرچه گیاهان به مواد مغذی کم مصرف کمی نیاز دارند، اما این عناصر نقش مهمی در تغذیه، واکنشهای آنزیمی، فرآیندهای متابولیک و مقاومت گیاه در برابر بیماریها و شرایط نامطلوب محیطی دارند. عارف و همکاران (2006) اعلام کردند که نقش عناصر کلان و خرد در تغذیه محصولات غیرقابل انکار است. از این رو، آنها برای بازده بالاتر قابل توجه هستند. روی به عنوان محدود کننده ترین عنصر کم مصرف در تولید محصولات زراعی در نقاط مختلف جهان در نظر گرفته می شود [6]، که نقش مهمی در بسیاری از واکنشهای بیوشیمیایی در گیاه ایفا می کند [7]. کاربرد روی علاوه بر محافظت در برابر آسیب اکسیداتیو، تأثیر زیادی بر فرآیندهای اساسی گیاه مانند متابولیسم و جذب نیتروژن، افزایش کیفیت پروتئین، فتوسنتز و مقاومت در برابر تنشهای زیستی و غیرزیستی دارد [8].
ژنوتیپهای گیاهی از نظر کمبود روی، چه در توانایی جذب روی از خاک و چه در استفاده داخلی روی، تفاوت زیادی دارند. به طور جزئی، افزایش رشد ریشه، آزادسازی فیتوسیدروفورهای متحرک روی از ریشه و ظرفیت جذب روی ریشه ها به عنوان عوامل اتفاقی اصلی برای کارایی روی نسبت داده می شوند. همچنین، استفاده داخلی از روی در یک گیاه به عنوان یک مکانیسم مهم درگیر در آزمایشهای کارایی روی در ژنوتیپهای غلات مورد بحث قرار گرفته است. از طرفی در اثر تداوم مصرف نامتعادل کودها به ویژه مصرف فسفر بالا به دلیل اثرات آنتاگونیسمی شدید جذب روی به شدت کاهش یافته و اسیدفیتیک محصولات کشاورزی و نسبت آن در محصولات افزایش می یابد، حاکمیت این روش ها سبب شده تا کمبود روی در زنجیره غذایی گیاه، دام و انسان در کشورهای خاورمیانه از جمله ایران عمومیت داشته باشد [3]. بر این اساس محققان کمبود روی را در گیاهان زراعی و در بدن انسان بیش از سایر ریز مغذی ها معرفی کردند [9].
متدولوژی
چند روش برای جمع آوری این اطلاعات جامع از مقالات دنبال شد. از موتورهای جستجوی وب همچون Google Scholar برای یافتن مقالات مجلات بررسی شده مرتبط با این نوع کود استفاده شد و با مطالعاتی که از طریق پایگاههای اطلاعاتی آکادمیک Science Hub ، Agricola و Web of Science به آنها دسترسی داشت تکمیل شد.
معرفی
روی یکی از عناصر ضروری برای گیاهان است اما کمبود آن (کمتر از 1.00 میلی گرم در کیلوگرم روی قابل استخراج با DTPA) در بیشتر خاک های آهکی و در نتیجه در گیاهان، حیوانات و جیره غذایی انسان وجود دارد [10]. کمبود روی یک مشکل گسترده در تولید محصولات زراعی، به ویژه برای غلات کشت شده در خاک های آهکی است. کمبود روی می تواند مربوط به آهکی بودن خاک، pH بالا و مواد آلی کم، خشکسالی، بی کربنات زیاد در آب آبیاری، استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی و عدم کاربرد کود روی باشد. از طرفی فسفر (P) ، آهن (Fe) و منگنز (Mn) باعث کمبود روی میشوند در حالی که پتاسیم (K) باعث جذب روی در گیاهان میشود. مطالعات نشان داده شده است که کمبود روی نسبت به سایر ریزمغذی ها گسترده تر است [10]. بسیاری از تحقیقات نشان میدهند که حدود 90 درصد از خاکهای کشاورزی دارای روی در دسترس کمتر از سطوح بحرانی 1.00 میلیگرم بر کیلوگرم روی قابل استخراج DTPA هستند. اگر بخواهیم محصولات کشاورزی را غنی کنیم، علاوه بر اینکه سطح روی خاک را به حد بحرانی برسانیم، باید به هر قطعه زمین کشاورزی کود روی اضافه کنیم. به عبارت دیگر، از آنجایی که غنیسازی محصولات مورد توجه قرار گرفته است، به جرأت میتوان گفت که 100 درصد خاکهای کشاورزی و مرتعی به کود روی نیاز دارند. سطح کل روی خاک به ماهیت مواد اولیه و pH خاک بستگی دارد و بین 10 تا 300 به طور متوسط در حدود 35 میلی گرم در کیلوگرم است. در خاک های آهکی غلظت آن در محلول خاک به دلیل PH بالا و تشکیل کربنات روی بسیار کم است. در خاک رس، هیدروکسیدهای روی و ترکیبات آلی روی جذب سطحی می شوند و غلظت آن را در محلول خاک کاهش می دهند [11].
استفاده از کودهای روی در خاک هایی با مشکلات کمبود روی با بهبود عملکرد و کیفیت محصول برای غلات، ذرت، سورگوم، لوبیا و علوفه همراه بوده است. با استفاده از کود روی در 1000 مزرعه گندم در استان های مختلف ایران در دهه گذشته، روی عملکرد را به میزان قابل توجهی بهبود بخشید. میانگین افزایش عملکرد 406 کیلوگرم در هکتار و بیشترین افزایش 1731 کیلوگرم در هکتار در خراسان به دست آمد. در این مطالعات محتوای پروتئین دانه نیز بهبود یافت. اجزای عملکرد مانند شاخص وزن هزار دانه، تعداد دانه در بلال و محتویات کربوهیدرات و نشاسته بذرها نیز بهبود یافتند [12،13،14]. مجیدی و ملکوتی (1998) در آزمایشات خود دریافتند که کودهای روی به طور قابل توجهی عملکرد دانه گندم را در هر دو شرایط دیم و آبی افزایش دادند. غلظت روی نیز در دانه گندم در هر دو شرایط افزایش یافت. اثر منابع روی، یعنی سولفات روی و اکسید روی از نظر اثرات آنها بر عملکرد دانه و جذب روی مشابه بود. افزایش عملکرد دانه گندم و سلامت جامعه از طریق استفاده از سولفات روی در مزارع مختلف گندم مورد آزمایش قرار گرفت [10]. نتایج نشان داد که کاربرد کود روی عملکرد و کیفیت دانه را به طور قابل توجهی در خاکهای آهکی با کمبود روی افزایش داد.
نقش روی در بهبود محتوای پروتئین غلات توسط بسیاری از محققان گزارش شده است [13]. میانگین محتوای پروتئین دانه 13.05٪ بود. با کمبود روی، سرعت آنزیم RNA پلیمراز به شدت کاهش می یابد و سرعت انتقال اسیدهای آمینه نیز کاهش می یابد و سرعت تجزیه RNA و همچنین فعالیت RNAase افزایش می یابد که منجر به کاهش شدید سرعت سنتز پروتئین می شود. روی نیز جزء ضروری ریبوزوم ها است [16].
یلماز و همکاران (1997) و ملکوتی (2000) نشان دادند که روی به طور قابل توجهی وزن هزار دانه و عملکرد دانه را افزایش داد. آنها همچنین گزارش دادند که تأثیر روی بر تعداد سنبله ها در متر مربع بارزتر بود به طوری که پارامتر دوم 81 درصد و وزن هزار دانه 26 درصد افزایش یافت. وزن هزار دانه در محلول پاشی خاک از 28 گرم به 32 گرم و برای محلول پاشی سولفات روی به 35 گرم افزایش یافت. در یک سری آزمایشات دیگر که طی سال های اخیر بر روی 815 مزرعه گندم آبی در سراسر ایران انجام شد، تأثیر سولفات روی بر افزایش عملکرد دانه گندم مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که عملکرد و کیفیت به طور معنی داری افزایش یافته است. بیشترین عملکرد با کوددهی روی به دست آمد [13].
معمولاً اعتقاد بر این بود که شاخص وزنی 1000 دانه از نظر ژنتیکی تعیین میشود و مدیریت مواد مغذی بر چنین پارامتری در گندم تأثیری نخواهد داشت. این مفهوم در سال 1996-1998 در گلخانه و مزارع مورد آزمایش قرار گرفت. نتایج نشان داد که شاخص وزن دانه از 0/44 به 4/48 گرم و عملکرد دانه از 1/7 به 3/8 گرم در گلدان افزایش یافت که در آزمایش گلخانهای افزایش معنیداری در سطح 1 درصد داشت. آزمایشهای مزرعهای نیز نشان داد که میانگین عملکرد از 4353 به 4640 کیلوگرم در هکتار و همچنین میانگین وزن هزار دانه از 49/38 به 94/38 گرم افزایش یافته است [18]. اگر قرار باشد تنها یک عنصر ریز مغذی در خاکهای آهکی اضافه شود، روی بهترین انتخاب برای بهبود عملکرد است. آزمایش مشابهی که در سالهای بعد روی 433 مزرعه گندم آبی انجام شد نیز نشان داد که با افزودن روی به NPK، عملکرد دانه گندم افزایش یافت. اثر کود روی در افزایش عملکرد دانه گندم طی سالهای 1378 تا 1379 در 331 مزرعه گندم کشور تکرار شد، که در آن مجدداً نشان داده شد که افزودن کودهای ریز مغذی به NPK باعث افزایش عملکرد دانه گندم در شرایط آبی میشود. آزمایش دیگری که در منطقه کرج در مورد تأثیر روی در بهبود عملکرد دانه گندم طی سال 1375 انجام شد نیز نشان داد که عملکرد دانه از 3910 کیلوگرم در هکتار به 4926 کیلوگرم در هکتار افزایش یافت[13]. مجیدی و ملکوتی اثر سولفات روی را بر عملکرد دانه گندم دیم طی فصل زراعی 1996-1997 ارزیابی کردند. آنها با استفاده از سولفات روی موفق به افزایش عملکرد از 1135 کیلوگرم در هکتار در کرت شاهد به 1241 کیلوگرم در هکتار به طور متوسط شدند [19].
تأثیر کوددهی متعادل و همچنین روش های کاربرد سولفات روی، یعنی کاربرد خاک (SA)، تیمار بذر (ST)، محلول پاشی (FA)، ترکیب SA با FA و ST با FA در یک سری آزمایش مشاهده شده است. نتایج نشان داد که بیشترین افزایش عملکرد توسط کودهای روی با SA+FA بدست آمد. ST به تنهایی یا FA به خودی خود تأثیر کمی در غلبه بر علائم کمبود روی داشت. ST در مقادیر بالا عملکرد دانه را افزایش داد اما تأثیر کمی بر افزایش سطح روی در بافتهای گیاهی یا دانه داشت. این به اثر رقیق شدن نسبت داده شد. نتایج مربوط به ST اهمیت روی دانه را برای جوانه زدن و زودرس نشان داد. پس از در نظر گرفتن سطوح باقیمانده روی در خاک، روش SA بهترین راه حل برای خاک های دارای کمبود روی می باشد. به نظر می رسد کوددهی روی به میزان 28 کیلوگرم در هکتار سولفات روی برای 4 تا 7 سال برای غلبه بر مشکلات کمبود روی در خاک های آسیب دیده کافی باشد. FA موثرترین روش برای افزایش غلظت روی در بافت شاخ و برگ گیاهان و همچنین دانه است که یک نتیجه بسیار مهم برای بهبود زنجیره غذایی انسان است. ثابت شده است که ترکیب SA با FA بهترین روش برای به دست آوردن عملکرد دانه بالا با سطوح بالای روی در دانه های گندم است [20،21].
تأثیر روشهای مختلف روشهای مصرف کود روی در 10 استان گندم اصلی توسط بلالی و همکاران (2001) آزمایش شد. آنها دریافتند که تفاوت های قابل توجهی بین روش های مختلف کاربرد روی وجود دارد. بیشترین عملکرد (5521 کیلوگرم در هکتار)، میزان پروتئین (86/13 درصد) و غلظت روی (5/39 میلیگرم در کیلوگرم در هکتار) از ترکیب روشهای محلولپاشی و خاک بهدست آمد. در آزمایشی دیگر، روش های کوددهی متعادل و همچنین کاربرد سولفات روی توسط مجیدی و ملکوتی به مدت سه سال (1386) آزمایش شده است. نتایج نشان داد که روش های کاربرد روی باعث افزایش وزن دانه، عملکرد دانه، محتوای پروتئین و غلظت روی در دانه گندم زمستانه شد، اما ترکیب SA با FA به طور قابل ملاحظه ای بیشترین تأثیر را بر عوامل فوق داشت. این نتایج با یافته های یلماز و همکاران (1997) و ملکوتی (2000) در خاک های آهکی دارای کمبود روی ترکیه و ایران مطابقت دارد.
استفاده از کودهای روی در درختان میوه نیز باعث بهبود عملکرد میوه ها مانند سیب، انگور، زردآلو و مرکبات شد. به همین ترتیب، کیفیت میوه ها بهبود یافته بود [24]. محلول پاشی روی باعث بلندتر و سنگین شدن شاخه ها و گسترده تر شدن ریشه ها و تولید ماده خشک بیشتری می شود. استفاده از سولفات روی در گودال های کود دامی در زیر درختان سیب همراه با محلول پاشی محلول های سولفات روی باعث افزایش محتوای روی در میوه های سیب شد. علاوه بر این، از آنجایی که افزایش سطح روی در میوه ها به معنای فعالیت بیشتر آنتی اکسیدان ها بود، بروز قهوه ای شدن کاهش یافت [25]. محلولپاشی محلولهای روی در جوانههای سیب، غلظت روی را از 7 درصد در شاهد به 29 درصد در نمونههای تیمار شده افزایش داد [26]. محلول پاشی روی و اسید بوریک، روی جوانه های جدید درختان گیلاس باعث بهبود تعداد میوه در شاخه و عملکرد کل شد.
محققان موسسه تحقیقات خاک و آب در مطالعه خود بر روی محصولات مختلف در مناطق مختلف دریافتند که با کاربرد روی، عملکرد گندم، برنج، ذرت، سیب زمینی، پیاز، سویا، چغندرقند و کنجد به طور قابل توجهی افزایش یافت. سلیم پور و همکاران (2001) در مطالعه خود دریافتند که با کاربرد روی، عملکرد کلزا به طور قابل توجهی افزایش یافته است و کلزای نارس تقریباً به مدت دو هفته افزایش یافته است. در آزمایش دیگری در پنج استان، اثرات کوددهی متعادل بر عملکرد سیب زمینی و چغندرقند (میانگین 20 مزرعه در هر استان) مورد آزمایش قرار گرفت. نتایج در جداول 5، 6، 7 نشان داده شده است [28]. در مورد شرایط کمبود شدید، افزایش عملکرد می تواند به بیش از 100٪ افزایش یابد [29،30،31]. در آزمایشهای مختلف، عملکرد گندم، برنج و انگور از 3220، 4697 و 10540 کیلوگرم در هکتار به ترتیب به 4117، 7508 و 19040 کیلوگرم در هکتار (28، 60 و 81 درصد) رسید. اما در شرایط عادی میانگین افزایش عملکرد در گیاهان گندم، برنج، ذرت، سیب زمینی، پیاز و دانه روغنی به ترتیب 10، 30، 25 و 15 درصد بود. به عبارت دیگر، کاربرد کودهای روی در خاکهای آهکی با مشکل کمبود روی با بهبود عملکرد و کیفیت محصول همراه بوده است [21].
نتیجه گیری
بروز کمبود روی در خاکهای آهکی شایع است و هرسال نسبت به سال قبل افزایش می یابد. نیاز فوری برای هدف قرار دادن صحیح این مشکل به خصوص برای توصیه های کودی دقیق وجود دارد [32]. این مقاله به طور خلاصه راجع به میزان کمبود روی در خاکهای آهکی و محصولات مرتبط و همچنین تأثیر آنها بر بهره وری محصول میباشد. در میان ریز مغذی ها ، کمبود روی شایع ترین مشکل است که باعث کاهش عملکرد ، تولید کل و سوء تغذیه روی می شود [33]. روی عمدتاً به عنوان Zn2+ و در pH بالا گرفته می شود ، احتمالاً به عنوان ZnOH+ نیز گرفته می شود. تعداد زیادی آنزیم وجود دارد که روی در آنها یک جزء جدایی ناپذیر از ساختار آنزیم است. عملکردهای متابولیکی روی بر اساس تمایل شدید آن به تشکیل مجتمع های چهار ضلعی با لیگاند های N ، O- و S است و از این طریق نقش عملکردی و ساختاری در واکنش های آنزیم ها ایفا می کند [16].
استراتژی های مربوط به استفاده از فرآورده های روی در خاک ، درمان بذر ، اسپری های شاخ و برگ یا استفاده از کود آلی ثابت شده است که پتانسیل عملکرد بهینه را حفظ کرده و محتوای روی در دانه ها ، علوفه ها و محصولات گیاهی را برای مهار سوء تغذیه روی و دستیابی به تعادل تغذیه ای افزایش می دهد [22]. داده های جمع آوری شده برای رابطه بین خواص خاک و در دسترس بودن روی نشان داد که محتوای کربنات و بی کربنات در آب آبیاری ، مقدار pH و غلظت P ، Fe و MN در دسترس ، اثرات متضاد بر روی در دسترس بودن روی دارند [7]. با این حال ، کربن آلی خاک ، غلظت K ، N و Mg و محتوای خاک رس تأثیر هم افزایی بر در دسترس بودن روی دارد [34]. شوری خاک و سدیم باعث افزایش حلالیت روی در محلول خاک می شود اما جذب روی را کاهش می دهد [35].
خاکهای آهکی در ایران بسیار غالب و دارای مقدار pH بالا و محتوای کربن آلی کم (کمتر از 1 ٪) هستند ، بنابراین ، محصولات زراعی معمولاً حاوی میزان پایین تر از سطح متوسط روی هستند. بارش سالانه کم نیز کمبود روی در چنین مناطقی را افزایش میدهد [13]. خواص فیزیکی و شیمیایی خاک ها بر توزیع Zn بومی و کاربردی در بین اشکال مختلف آن تأثیر می گذارد . بازیابی ظاهری کم فرآورده های روی در خاکهای بسیار آهکی عمدتاً به دلیل تبدیل روی اعمال شده به فرم کربنات است [36]. روی قابل استخراج DTPA در چنین خاک هایی اغلب کمتر از 1.00 میلی گرم بر کیلوگرم است در حالی که در شرایط مطلوب باید از 1.00 میلی گرم بر کیلوگرم فراتر رود. کمبود روی رشد گیاه را محدود می کند و بر عملکرد محصولات متنوع تأثیر می گذارد. بر اساس تجزیه و تحلیل بیش از 50،000 نمونه خاک ، حدود 80 درصد از خاکهای کشت شده ایران با کمبود روی روبرو هستند. [37،38].
نیاز فوری به بهبود وضعیت تغذیه ای در خاکهای آهکی وجود دارد. بیشتر کشاورزان و بسیاری از مؤسسات تحقیقاتی تا اوایل دهه 1990 از کمبود روی در محصولات زراعی آگاه نبودند[32،33]. با وجود پیشرفت هایی در علم کشاورزی، هنوز هم تلاش های بیشتری برای افزایش کارآیی کودهای روی ، موضوعات مرتبط با محیط زیست و جنبه های اقتصادی برای دستیابی به کشاورزی پایدار برای امنیت غذایی و سلامت انسان لازم است.
معرفی محصولات
شرکت کودپوش صحرا با بکارگیری به روزترین دستگاه ها و توسط متخصصین مجرب با تولید کودهای گرانول و پودری سولفات روی با آنالیز متفاوت، بخشی از نیاز جامعه کشاورزی را تامین نموده است.
گرانول:
پودری:
منابع
1. Pasban Islam, b. 2015. Yield Stability and Yield Components of Brassica napus L rapeseed and oil under the influence of drought at the beginning and end of the season. J. Agric. Sci. Sustain. Prod. 25: 4. 177-187. (In Persian)
2. Suge, H, takahashi, H. Arita, S and. takaki, H. 1986. Gibberellin relation ships in zinc- deficient plaut cell physiol. 27 :1005 -1012.
3. Malakouti, M.J. and Homai, M. 2006. Fertilizere soils of arid and semiarid regions of Problems and Solutions.Tarbiat Modares University Publication. Second Edition.. Pp: 302.
4. Sung, J.M. Chang, Y.H. 1993. Biochemical activities associated with priming of sweet corn seed to improve vigor. Seed. Sci. Technol. 21: 97-105.
5. Arif, M., S. Ali, A. Khan, T. Jan, and M. Akbar. 2006. Influence of farmyard manure application on various wheat
cultivars. Sarhad Journal of Agriculture 22:27–9.
6. Mandal, B., G. C. Hazra, and L. N. Mandal. 2000. Soil management influence on zinc adsorptions for rice and
maize nutrition. Soil Science Society of America Journal 64 (5):1699–705.
7. Alloway, B. J. 2008. Zinc in soils and crop nutrition. 2th ed. Brussels: International Zinc Association (IZA), 136 p.
8. Cakmak, I. 2008. Enrichment of cereal grains with zinc: Agronomic or genetic biofortification. Plant and Soil 302(1–2):1–17.
9. Hotz, C. and Brown, K.H. 2004. Assessment of the risk of zinc deficiency in populations and options for its control . food Nutr Bull. 25: 94-204.
10. Malakuoti MJ (1998) Increasing grain yield and community’s health through the use of zinc sulfate in wheat fields. Journal of Soil and Water Sciences 12, 34-43.
11. Malakouti MJ, Davoudi MH (2003) Zinc in agriculture: A forgotten element in the life cycle of plant, animal and human. Horticultural Department. Ministry
of Jihad-e-Agriculture. Sana Publication Co., Tehran, Iran, 209 pp
12. Malakouti MJ, Mashayekhi HH (1996) Necessity for the use of zinc sulphate in improving yield, quality and enriching agricultural products in the country. Technical Bulletin No. 25, Ministry of Agriculture, Tehran, Iran, 12 pp
13. Malakouti MJ (2000) Balanced nutrition of wheat: An approach towards selfsufficiency and enhancement of national health – A compilation of papers. Ministry of Agriculture, Karaj, Iran, 544 pp
14. Malakouti MJ, Khoughar Z, Khademi Z (2004) Innovative approaches to balanced nutrition of wheat – A compilation of papers. Agronomy Department. Ministry of Jihad-e-Agriculture. Sana Pub. Co., Tehran, Iran, 851 pp
15. Majidi A, Malakuoti MJ (1998) The effect of zinc rates and sources on yield and uptake in irrigated wheat. Journal of Soil and Water Sciences 12, 78-87
16. Marschner H (1995) Mineral Nutrition of Higher Plants (2nd Edn) Academic Press, New York, 890 pp
17. Yilmaz A, Ekiz H, Torun B, Guttekin I, Bagci SA, Cakmak I (1997) Effect of different zinc application methods on grain yield and zinc concentration in wheat cultivars grown on zinc deficient calcareous soils. Journal of Plant Nutrition 20, 461-471
18. Malakouti MJ, Tehrani MM, Ziaeyan AH, Majidi A, Ghaderi J, Bybordi A, Keshavarz P, Gheibi MN, Savaghebi GR (2005) Effect of balanced fertilization on the weight of thousand seeds for different wheat cultivars the calcareous soils of Iran. XV International Plant Nutrition Colloquium (IPNC). Beijing, China, pp 376-377 (Abstract)
19. Majidi A, Malakuoti MJ (1998) The effect of zinc rates and sources on yield and uptake in irrigated wheat. Journal of Soil and Water Sciences 12, 78-87
20. Yilmaz A, Ekiz H, Torun B, Guttekin I, Bagci SA, Cakmak I (1997) Effect of different zinc application methods on grain yield and zinc concentration in wheat cultivars grown on zinc deficient calcareous soils. Journal of Plant Nutrition 20, 461-471
21. Malakouti MJ, Malakouti A, Bybordi I, Khamesi E (2006b) Zinc (Zn) is the neglected element in the life cycle of plant, animal and human health (9th Edn). Technical bulletin No. 475. Sana Publication Co., Ministry of Jihad-e-Agriculture. Tehran, Iran, 12 pp
22. Balali MR, Malakouti MJ, Zeyaian AH, Khougar Z, Farajnia A, Kalhor M, Lotfollahi MA, Golchin A, Majidi A, Ghaderi J, Kazemi M (2001) Yield and quality of irrigated wheat as affected by different methods micronutrients in different provinces of Iran. Iranian Journal of Soil Sciences 15, 140-153
23. Majidi A, Malakouti MJ (2007) Long-term wheat yield, quality and its enrichment influenced by different zinc application methods. Journal of Agricultural Science and Technology, in press.
24. Malakouti MJ (2001) The effects of balanced fertilization and zinc application on improving apple yield, quality and reducing browning incidence. Acta Horticulturae 564, 153-158
25. Souri MK, Malakouti MJ (2000) The effects of foliar application of calcium chloride and zinc sulfate on apple performance in Damavand region. Proceedings of the Second Iranian Horticulture Science Congress. Karaj, Iran
26. Hipps NA, Davies MJ (2001) Effects of foliar zinc applications at different times in the growing season on tissue zinc concentrations, fruit set, yield and grade of apple trees. Acta Horticulturae 564, 145-151
27. Salimpour S, Mirzashahi K, Daryashenas AM, Malakouti MJ, Rezaee H (2001) Effect of methods and levels of zinc sulfate on canola yield in northern Khuzestan. Journal of Soil and Water Sciences 12, 26-30
28. Malakouti MJ, Tehrani MM (2005) Effects of micronutrients on the yield and quality of agricultural products: Micronutrients with macro-effects (3rd Edn), Tarbiat Modares University Press, Tehran, Iran, 445 pp
29. Sillanpaa M (1990) Micronutrient assessment at the country level: An international study. The Government of Finland (FINNDA). Food and Agriculture Organizations of the United Nations. Rome, Italy, 297 pp
30. Malakouti MJ, Kalantari I (1998) Yield increase and enrichment of wheat grains by application of composts, Fe-chelate, and zinc sulphates to the calcareous soils of Iran. Proceedings of the 16th World Congress of Soil Science, Montpellier, France, p 290 (Abstract)
31. Malakouti MJ (2006) Effect of micronutrients in ensuring efficient use of macronutrients. Agricultural Conference. International Fertilizer Industry Association (IFA). Kunming, China, 15 pp, in press
32. Malakouti MJ, Malakouti A, Bybordi I, Khamesi E (2006b) Zinc (Zn) is the neglected element in the life cycle of plant, animal and human health (9th Edn). Technical bulletin No. 475. Sana Publication Co., Ministry of Jihad-e-Agriculture. Tehran, Iran, 12 pp
33. Cakmak I (2006) Enriching grain with zinc: Benefits for crop plants and human health. Agricultural Conference. International Fertilizer Industry Association (IFA), Kunming, China, 15 pp
34. Ma YB, Uren NC (1997) The fate and transformation of zinc added to soil. Australian Journal of Soil Resources 35, 727-738
35. Rezaei H, Khosh Kholgh Sima NA, Malakouti MJ, Pessarakli M (2006) Salt tolerance of canola in relation to accumulation and xylem transportation of cations. Journal of Plant Nutrition 29, 1903-1917
36. Tehrani MM (2007) Zinc fractionation and its availability for wheat in Zn deficient soils of Iran. Zn Crops 2007 Conference: Improving crop productionand human health. Istanbul, Turkey, in press
37. Tehrani MM, Malakouti MJ, Savaghebi CR, Lotfollahi M, Ziaeyan AH, Balali MR, Bybordi A, Majidi A (2002) Can the zinc-enriched seed increase wheat grain yield in zinc deficient soils of Iran. 2nd International Congress of Plant Physiology, New Delhi, India, p 406 (Abstract)
38. Erdal I, Yilmaz A, Kalayci M, Cakmak I, Hatipoglu H (1998) Effect of zinc fertilization on phytic acid: Zinc molar ratios in different wheat cultivars grown in Central Anatolia and GAP regions. The First National Zinc Congress. Ankara, Turkey, 17 pp
39. Cakmak I (2006) Enriching grain with zinc: Benefits for crop plants and human health. Agricultural Conference. International Fertilizer Industry Association (IFA), Kunming, China, 15 pp