اثرات بالقوه مواد هیومیکی بر جذب مواد مغذی، بهبود رشد و عملکرد گیاهان و همچنین ویژگی های خاک زیر کشت

چکیده

اسیدهای هیومیک (HA) مولکول های آلی هستند که در بهبود خواص خاک، رشد گیاه و پارامترهای زراعی نقش اساسی دارند. منابع مواد هیومیک شامل زغال سنگ، خاک و مواد آلی است. محصولات مبتنی بر اسیدهیومیک در سال‌های اخیر برای تضمین پایداری در تولید محصولات کشاورزی استفاده شده‌اند. مطالعات بررسی شده نشان می‌دهد که HA می‌تواند بر ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک از جمله بافت، ساختار، ظرفیت نگهداری آب، ظرفیت تبادل کاتیونی، pH، کربن خاک، آنزیم‌ها، چرخه نیتروژن و در دسترس بودن مواد مغذی تأثیر مثبت بگذارد. این بررسی ارتباط HA را بر رشد محصول، تولید هورمون گیاهی، جذب مواد مغذی، عملکرد و سنتز پروتئین برجسته می‌کند. اثر HA بر خواص خاک و محصولات زراعی تحت تأثیر نوع HA، میزان کاربردHA، حالت کاربرد HA، نوع خاک، حلالیت، اندازه مولکولی و گروه عاملی متفاوت است. هدف از این مطالعه بررسی اثر اسیدهیومیک به صورت مایع و جامد بر جذب عناصر غذایی در گیاهان و همچنین خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک می­باشد.

مقدمه

در دسترس بودن عناصر غذایی به شدت به خواص خاک بستگی دارد. خاک‌های آهکی از جمله مهم‌ترین عوامل محدودکننده دسترسی به عناصر غذایی و تولید کشاورزی هستند ]3،2،1[ که بیش از 30 درصد از سطح زمین را پوشش می دهند و خاک اصلی اکثر اقلیم های خشک و نیمه خشک هستند ]4[. این خاکها حاوی مقادیر مختلفی کربنات کلسیم (CaCO3) هستند که بر خصوصیات فیزیکی (مانند روابط آب و خاک) و شیمیایی (مانند حاصلخیزی، در دسترس بودن مواد مغذی) خاک مربوط به رشد گیاه تأثیر می گذارد ]4،1[. مقدار بیش از حد کربنات کلسیم باعث افزایش pH خاک می شود، در حالی شکه PH بالاتر از 8 (تا 8.4) منجر به کاهش دسترسی به ریز مغذی ها، انتشار آمونیوم و کاهش حلالیت و جذب فسفر می شود ]5،2[. علاوه بر این، خاک های آهکی در مناطق گرمتر به طور طبیعی به دلیل دمای بالا دارای مواد آلی کم هستند ]2،1[.

ماده آلی یک عنصر اساسی در خاک و جزء دینامیکی خاک است که بر بسیاری از خواص شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی که بهره‌وری خاک را تنظیم می‌کنند، تأثیر می‌گذارد. هدف از استفاده از مواد هیومیک در گیاه ایجاد تعادل در رشد رویشی و زایشی و همچنین بهبود عملکرد گیاه و پروتئین است.  مواد هیومیک به طور کلی بر فراهمی زیستی مواد مغذی از طریق توانایی آنها برای تشکیل ترکیباتی با یون‌های فلزی تأثیر می‌گذارد که در دسترس بودن ریز مغذی‌ها و درشت مغذی‌ها را افزایش می‌دهد، به‌ویژه زمانی که این مواد مغذی در خاک نادر هستند [6]. هیومات پتاسیم (KH) یک ماده طبیعی ضروری است که می تواند برای افزایش خواص فیزیکی و بیوشیمیایی خاک، عملکرد آن و بهره وری گیاهان استفاده شود [7]. مواد هیومیکی ناشی از خنثی سازی شیمیایی و بیولوژیکی مواد حیوانی و گیاهی از طریق فرآیندهای بیولوژیکی میکروارگانیسم ها می­باشند که با افزایش جمعیت میکروبی خاک که باعث تحریک خواص خاک و افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی می‌شود، بر عملکرد گیاه و حاصلخیزی خاک تأثیر می‌گذارند [8].  هیومات پتاسیم یک کود کارآمد است که تأثیر مثبتی بر رشد و بهره­وری گیاهان دارد. همچنین سرعت جذب مواد مغذی را افزایش می دهد، زیست توده گیاهی را بهبود می بخشد و تراکم خاک را کاهش می­دهد [9]. مواد هیومیک نفوذپذیری غشاء، فعالیت آنزیمی و فعالیت هورمونی را بهبود می بخشند و توانایی نگهداری آب را افزایش می­دهند [10]. هیومات­ها به عنوان محلول پاشی روی گیاهان یا افزودنی به خاک استفاده می شوند زیرا حاوی حدود 30 تا 60 درصد اسیدهیومیک هستند که به راحتی توسط ریشه جذب می شود [7]. کاربرد KH با افزایش عملکرد گیاه، خواص خاک و دینامیک مواد مغذی، تنش را کاهش می­دهد [10] و سلامت خاک و کیفیت محیطی را در طول کشت محصول بهبود می بخشد [11]. ثابت شده است که مواد هیومیک باعث افزایش نفوذپذیری غشاء، فتوسنتز، کارایی جذب و استفاده از برخی عناصر مهم می شوند. از طرفی، استفاده از مواد هیومیک علاوه بر تأثیر غیرمستقیم بر متابولیسم گیاه، تأثیرات مثبتی بر روی مواد سیتوکینین و اکسین دارد [12].

متدولوژی

این تحقیق مروری است بر مقالات جستجوی ISI، Scopus و مرکز اطلاعات جهاد و MAGIRAN، SID. جستجو در مجموعه کتاب­ها، گزارش ها، مجموعه مقالات کنگره نیز انجام شد. تمام تلاش ها برای بررسی مقالات و چکیده های مرتبط با اعتبار داخلی و خارجی صورت گرفته است.

بررسی منابع

انسان هزاران سال است که دریافته است که خاک های تیره رنگ پربارتر از خاک های روشن هستند و بهره وری ارتباط نزدیکی با بقایای گیاهی و حیوانی در حال فساد دارد. طبقه بندی مواد هیومیک (HAs) به دلیل ترکیبات ناهمگن بسیار دشوار است. این مواد در سه گروه اصلی دسته بندی می شوند: (الف) اسیدهیومیک که پس از استخراج در حلال قلیایی (NaOH) با اسید قوی (HCl) رسوب می کند. (ب) اسید فولویک، استخراج شده با NaOH. و (ج) هومین که با اسید غلیظ (HCl) و باز (NaOH) از مواد هیومیک استخراج نمی شود [13].

در مورد اثرات HAs باید بین اثرات غیر مستقیم و مستقیم بر رشد گیاهان تمایز قائل شد. اثرات غیرمستقیم عمدتاً از طریق خواصی مانند: غنی‌سازی عناصر غذایی خاک و کاهش انتقال فلزات سنگین سمی با رسوب دادن آنها، در نتیجه کاهش دریافت فلزات سنگین سمی توسط گیاهان ]14[، افزایش جمعیت میکروبی، ظرفیت تبادل کاتیونی بالاتر (CEC)، بهبود ساختار خاک انجام می‌شود. در حالی که اثرات مستقیم، اعمال مختلف بیوشیمیایی هستند که در دیواره سلولی، غشاء یا سیتوپلاسم و عمدتاً ماهیت هورمونی اعمال می‌شوند ]16،15[. فعالیت های هورمونی HAs به خوبی در مقالات مختلف، به ویژه اثرات شبه اکسین، سیتوکینین و جیبرلین ثبت شده است ]21،20،19،18،17[. آنها به طور مستقیم بر فرآیندهای مرتبط با جذب و انتقال مواد هیومیک به بافت های گیاه تأثیر می گذارند ]22[. اسیدهیومیک (HA) ماده فعال هوموس آلی است که می تواند نقش بسیار مهمی در تهویه خاک و رشد گیاه داشته باشد. از نظر فیزیکی، ساختار خاک را تقویت می کند و ظرفیت نگهداری آب در خاک را افزایش می دهد. از نظر بیولوژیکی رشد ارگانیسم های مفید خاک را افزایش می دهد، در حالی که از نظر شیمیایی به عنوان یک کمپلکس جذب و نگهداری برای مواد مغذی غیر آلی گیاه عمل می کند. در معقوله جذب عناصر مورد نیاز گیاه، اسیدهیومیک جذب N، P، K، Mg و Ca را نسبت به شاهد افزایش می­دهد که با نتایج آزمایشات بوهمه و تیلوا (1997) و عطیه و همکاران (2002) مطابقت دارد. شریف و همکاران (2002) همچنین نشان دادند که افزودن HA باعث افزایش تجمع نیتروژن ذرت نسبت به شاهد شد بدون اینکه تفاوت معنی داری در تیمارهای سطوح مختلف HA اعمال شده مشاهده شود. چن و آویاد (1990) پیشنهاد کردند که در دسترس بودن فسفر بالاتر نتیجه حفاظتی است که توسط اسیدهای هیومیک در برابر بارندگی انجام می شود. دیوید و همکاران (1994) نیز به این نتیجه رسیدند که HA ممکن است جذب فسفر را به طور غیرمستقیم با کمپلکس شدن با آهن افزایش دهد و گراسی و اینسکیپ (1991) گزارش کردند که HA از شیرابه کاه گندم می تواند از تشکیل فسفات های کلسیم نامحلول جلوگیری کند و بنابراین ممکن است فراهمی زیستی فسفر و کلسیم را افزایش دهد.  

از طرفی مطالعات نشان داده است که اسیدهیومیک به طور قابل توجهی بر جذب آهن و روی در هر دو برگ و جداره تأثیر گذاشت اما تجمع آهن و روی در بالاترین غلظت در برگها کاهش یافت که جذب بالای آهن و روی مشابه یافته های سانچز و همکاران (2002) است. همینطور آیکن و همکاران (1985) بر این باورند که یک مزیت عمده HA در سیستم های کشاورزی توانایی آن در ترکیب یون های فلزی است و می تواند کمپلکس های آبی را با ریز مغذی ها تشکیل دهد، البته نه به اندازه بسیاری از عوامل کیلیت مصنوعی. مطالعات اخیر تأثیر مفید این ترکیب (HA) را بر رشد و نمو گیاهان گزارش کرده بودند ]33،32،31[. کودهای مبتنی بر HA باعث افزایش عملکرد ]34[ از طریق شبیه سازی آنزیم ها و هورمون های گیاهی و حاصلخیزی خاک ]36،35[ می­شوند. چندین کار تحقیقاتی فواید مثبت کاربرد HA در گیاهان عالی را به طور برجسته نشان داده اند ]39،38،37[. حسینی فرحی و همکاران (2013) گزارش کردند که کاربرد HA تأثیر مثبتی بر تعداد میوه، عملکرد کل گیاه، TSS، سفتی میوه و محتوای کلروفیل «رایحه‌های توت فرنگی» دارد و محلول‌پاشی پیشنهادی HA در بهبود ویژگی‌های کمی و کیفی میوه توت فرنگی مفید است. همچنین گزارش شده است که کاربرد HS و HA رشد گیاه را در چندین محصول مانند سیب زمینی ]42،41[ (Solanum tuberosum L.)، گوجه فرنگی ]43[ (Solanum lycopersicum L.)، ذرت ]45،44[، ماشک مجارستانی ]46[،  گندم دوروم ]47[ (Triticum durum L.) و زغال اخته ]48[نشان داد.

زکی و همکاران (2006) نیز افزایش تعداد اندام هوایی، سطح برگ، عملکرد کل، وزن تر و محتوای فسفر را با استفاده از 1 گرم در لیتر HA به عنوان محلول پاشی مشاهده کردند. در تحقیقی تمامی صفات مورفولوژیکی مانند ارتفاع بوته، تعداد برگ و ساقه در گیاه، وزن تر برگ، عملکرد و اجزای عملکرد خیار در پاسخ به غلظت بالای HA و Ecormon در مقایسه با سایر تیمارها تأثیر مؤثری نشان دادند. محلول پاشی HA و محرک های زیستی منجر به اثرات مثبت بر رشد گیاه، تشکیل میوه و بهبود تولید خیار شد ]50[.  اوزدمر و همکاران (2011) گزارش کردند که کاربرد خاکی و برگی HA باعث افزایش وزن میوه، پیش از بلوغ، عملکرد کل و افزایش کیفیت میوه خیار در مقایسه با گیاهان تیمار نشده شد. استفاده از کمپوست و HA باعث افزایش عملکرد کل توت فرنگی در مقایسه با عناصر کوددهی می شود ]52[. پوزشی و همکاران (2011) نشان داد که بیشترین عملکرد در رقم انگور «پایکانی» (تا 58/13 کیلوگرم در هر انگور) در تاک تیمار شده با HA، روی و اسید استیک نسبت به شاهد به دست آمد. افزایش سطح برگ، وزن میوه های اولیه و فرعی، تعداد آکن، طول میوه، وزن شاخه های تازه و خشک، وزن ریشه تر و خشک و عملکرد توت فرنگی رقم “Selva” با کاربرد 3 mgl-1 HA توسط زارع (2011) گزارش شد. براون و همکاران (1993) دریافتند که HA میانگین عملکرد گوجه فرنگی و پنبه را با توجه به شواهد حدود 10 و 11 درصد افزایش می دهد و همچنین افزایش عملکرد ارقام مختلف انگور را از 3 به 7 درصد در مقایسه با گیاهان تیمار نشده گزارش کردند. در یک مطالعه، اثرات HA بر روی سه هیبرید هندوانه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که استفاده از HA تا 2/14 لیتر در ساعت باعث عملکرد کل سه هیبرید هندوانه شد ]56[.

در شرایط فیزیکی بد خاک، به دلیل مشکلاتی که در جذب عناصر غذایی توسط ریشه گیاهان وجود دارد، استفاده از کودهای محلول­پاشی به یک روش رایج برای تامین این عناصر تبدیل شده است. مطالعات اخیر نشان داده است که مقدار کمی از مواد مغذی به کار رفته با محلول پاشی می تواند علائم کمبود را اصلاح کرده و عملکرد محصولات را به طور قابل توجهی افزایش دهد ]59،58،57،26[.         محلول پاشی اسیدهای هیومیک نیز تأثیر مثبتی بر رشد گیاه دارد و باعث افزایش طول ریشه می­شود ]60[. همچنین بر جذب عناصر ماکرو و ریز تأثیر می گذارد و برخی گزارش ها نشان می دهد که ماده هیومیک به طور کلی اثر تحریک کننده ای بر تنفس، فتوسنتز، سنتز پروتئین و اسید نوکلئیک دارد و فعالیت H+-ATPase را در پلاسمالما و تونوپلاس تعدیل می­کند ]61،59[. افزایش محتوای کلروفیل در چندین گیاه نیز گزارش شد ]62[. مواد هیومیک ممکن است تحمل گیاهان را در برابر تنش افزایش داده و با افزایش جذب عناصر غذایی، رشد را افزایش دهند (Tan 2003). مطالعات تحقیقاتی همچنین نشان داد که اسیدهیومیک می تواند به عنوان یک تنظیم کننده رشد برای تنظیم سطح هورمون، بهبود رشد گیاه و افزایش تحمل استرس استفاده شود ]63[. محلول­پاشی با اسید فولویک عملکرد گندم کشت شده در شرایط خشک را تا 97 درصد شاهد آبیاری افزایش داد ]64[. در شرایط نیمه خشک، محلول پاشی با اسیدهیومیک جایگزینی برای کودهای معمولی خاک بود ]65[، رشد اندام هوایی و ریشه را تحریک کرد و مقاومت در برابر تنش های محیطی را در گیاهان بهبود بخشید ]66[. تحت تنش آبی، کوددهی برگی با مولکول های هیومیک باعث افزایش احتباس آب برگ و متابولیسم فتوسنتزی و آنتی اکسیدانی شد ]67[.

به طور کلی عوامل موثر بر کارایی اسیدهای هیومیک عبارتند از:

-منبع اسیدهیومیک

اثرات HA بر خاک و محصولات به منبع HS بستگی دارد ]69،68[. منبع HA به عوامل مختلفی مانند ترکیب غذایی، نحوه تولید، ترکیب گروه عملکردی و هدف مورد نظر بستگی دارد. در میان پنج منبع مختلف HA که برای اثربخشی آنها بر پارامترهای زراعی محصول مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند، از ترتیب کاهشی پیروی کردند. کمپوست از کود < کمپوست از زباله سبز < خاک < زغال سنگ قهوه ای < ذغال سنگ نارس ]68[.

-نرخ درخواست

پیشنهاد شده است که میزان کاربرد HA در شرایط استرس شدید مؤثرتر است ]68[. اثربخشی میزان کاربرد HA نیز به منبع و نوع محصول در حال رشد بستگی دارد ]70[. در شرایط تنش آبی، گیاهان واکنش‌های کمبود آب مانند تولید پرولین را تحریک کردند. در شرایط مزرعه تحت تنش آب، اثرات نرخ های مختلف کاربرد HA تأثیر قابل توجهی بر عملکرد ارزن داشت، اما این افزایش وابسته به دوز نبود. به طور مشابه، HA باعث ایجاد فعالیت کاتالاز و پرولین در نهال‌های ذرت در شرایط تنش آبی شد، اما این افزایش به میزان اعمال شده وابسته نبود ]71[.

-نوع خاک

نوع خاک نقش مهمی در جذب و تجزیه HA دارد. HA زمانی کارآمد هستند که پس از کاربرد بدون شستشو در خاک نگهداری شوند ]72[. خاکهای شنی دارای بافت بزرگ و ساختار ضعیفی هستند و بنابراین از کاربرد خارجی عناصر غذایی و سایر اصلاحات خاک نگهداری ضعیفی دارند ]73[. کسر خاک رس، که نقش حیاتی در حفظ HA ایفا می کند، در بین انواع خاک متفاوت است ]74[. تفاوت در ظرفیت اتصال کانی های رسی مختلف در خاک بر سرعت جذب HA بر روی سطوح خاک تأثیر می گذارد. کائولینیت که رس 1:1 است به طور موثر با HA برهمکنش می‌کند و در نتیجه آنها را روی سطح خود حفظ می‌کند ]75[.

-انحلال پذیری

حلالیت اسیدهیومیک به pH محیط بستگی دارد ]76[. اسیدهیومیک تا حدی در آب و محیط قلیایی محلول است اما در pH بسیار پایین رسوب می‌کند ]77[. محققان ادعا می کنند که استخراج HA با مواد قلیایی ساختار آنها را تغییر می دهد و در نتیجه محلول های قلیایی را برای مطالعات نامناسب می کند ]78[، اما اولک و همکاران (2019) خلاف این را ادعا می کنند. HA می‌تواند با مواد مغذی کاتیونی خاک کمپلکس‌هایی تشکیل دهد و حلالیت این کمپلکس‌ها می‌تواند بر انتشار این مواد مغذی در محصولات تأثیر بگذارد ]80[. بنابراین نسبت HA که در اسید، قلیایی و آب محلول است بر رشد محصولات زراعی تأثیر می گذارد.

نتیجه گیری

کشاورزی ارگانیک یک انتخاب سبک زندگی است که ارتباط قابل توجهی در تغذیه دارد و سلامت خاک و اکوسیستم را حفظ می کند بنابراین در سراسر جهان علاقه فزاینده ای به کشاورزی ارگانیک وجود دارد. اسیدهای هیومیک به عنوان یک کود ارگانیک عامل موثری برای استفاده به عنوان مکمل کودهای مصنوعی یا آلی هستند. در بسیاری از موارد، استفاده منظم از اسیدهای هیومیک به دلیل توانایی خاک و گیاه در استفاده بهتر از آن، نیاز به کوددهی را کاهش می دهد. در برخی موارد، کوددهی را می توان به طور کامل حذف کرد، در صورتی که مواد آلی کافی وجود داشته باشد و خاک بتواند از طریق فرآیندهای میکروبی و تولید هوموس، خودکفا شود. از طرفی می توان بیان کرد که نتایج به دست آمده نشان دهنده وضعیت بهتر جذب بیشتر مواد مغذی از جمله کلسیم است و اینکه استفاده از اسیدهیومیک می تواند به عنوان راهی برای افزایش جذب مواد مغذی به جای استفاده از غلظت بالای مواد مغذی در نظر گرفته شود. در نتیجه، داده های ارائه شده در این مقاله نشان می دهد که HA یک ترکیب امیدوارکننده در تولید محصولاتی است که از بهبود جذب مواد مغذی و عمر پس از برداشت بهره می برد. با این حال، ممکن است مطالعات بیشتری برای تعیین نرخ کاربرد HA برای پاسخ بهینه جذب مواد مغذی مورد نیاز باشد.

معرفی محصول

شرکت کودپوش صحرا در راستای کشاورزی پایدار و  بهبود عملکرد زراعی و باغی و همچنین صیفی جات، کود اسیدهیومیک را به صورت گرانول، پودری و مایع را به عرصه تولید رسانده که رضایت کشاورزان و نمایندگان کشور را در پی داشته است.

اسید هیومیک گرانوله اورفارم EVERFARM

هیومات پتاسیم BOOSTFER-HA

اسیدهیومیک مایع ORLIQ-HIFERMIX

مایع مرغی و هیومیک اسید ORGA-LIQ-STAR

منابع

1. Leytem AB, Mikkelsen RL (2005). The nature of phosphorus in calcareous soils. Better Crops 89(2):11-13.

2. Çelik H, Katkat AV, Asık BB, Turan MA (2010). Effect of foliar-applied humic acid to dry weight and mineral nutrient uptake of maize under calcareous soil conditions. Communications in Soil Science and Plant Analysis 42(1):29-38.

3. Tahir MM, Khurshid M, Khan MZ, Abbasi MK, Kazmi MH (2011). Lignite-derived humic acid effect on growth of wheat plants in different soils. Pedosphere 24(1):124-131.

4. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) (1973). Soils Bulletin 21, Calcareous Soils.

5. Katkat AV, Çelik H, Turan MA, Asik BB (2009). Effects of soil and foliar applications of humic substances on dry weight and mineral nutrients uptake of wheat under calcareous soil conditions. Australian Journal of Basic and Applied Sciences 3(2):1266-1273.

6. Garca, A.C.; Santos, L.A.; de Souza, L.G.A.; Tavares, O.C.H.; Zonta, E.; Gomes, E.T.M. Ver-micompost humic acids modulate the accumulation and metabolism of ROS in rice plants. J. Plant Physiol. 2016, 192, 56–63.

7. Idrees, M.; Anjum, M.A.; Mirza, J.I. Potassium humate and NPK application rates influence yield and economic performance of potato crops grown in clayey loam soils. Soil Environ. 2018, 37, 53–61.

8. Dawood, G.M.; Abdel-Baky, Y.R.; El-Awadi, M.E.; Bakhoum, G.S. Enhancement quality and quantity of faba bean plants grown under sandy soil conditions by nicotinamide and/or humic acid application. Bull. Nat. Res. Cen. 2019, 43, 1–8.

9. Osman, M.E.H.; Mohsen, A.A.; El-Feky, S.S.; Mohamed, A.W. Response of salt-stressed wheat (Triticum aestivum L.) to potassium humate treatment and potassium silicate foliar application. Egypt. J. Bot. 2017, 57, 85–102.

10. Ibrahim, S.M.; Ali, M.A. Effect of potassium humate application on yield and nutrient uptake of maize grown in a calcareous soil. Alex. Sci. Exch. J. 2018, 39, 412–418. [CrossRef]

11. Kumar, D.; Singh, A.P.; Raha, P.; Rakshit, A.; Singh, C.M.; Kishor, P. Potassium humate: A Potential soil conditioner and plant growth promoter. Int. J. Agric. Environ. Biotech. 2013, 6, 441–446.

12. Barakat, M.A.S.; Osman, A.S.; Semida, W.M.; Gyushi, M.A.H. Influence of potassium humate and ascorbic acid on growth, yield and chem

13. Schachtschabel, P.; Blume, H.P.; Brummer, G.; Hartge, K.H.; Schwertmann, U.; Fıscher, W.R.; Renger, M.; Strebel, O. Toprak Bilimi, Tu¨rkc¸eye C¸ evirenler: H. O¨ zbek, Z. Kaya, M. Go¨ k, H. Kaptan. C¸ .U¨ .Zir.Fak Adana, Turkey; 1993; Ya. No. 73, Ders Kitapları Ya. No. 16.

14. Wu, S., Li, R., Peng, S., Liu, Q., and Zhu, X. (2017). Effect of humic acid on transformation of soil heavy metals. IOP Conf. Ser.Mater. Sci. Eng. 207, 012089. doi: 10.1088/1757-899X/207/1/012089

15. VARANINI Z and PINTON R. 2001. Direct versus indirect effects of soil humic substances on plant growth and nutrition. In: The rhizosphere: biochemistry and organic substances at the soil-plant interface (Pinton R., Varanini Z., Nannipieri P., eds). Marcel Dekker Inc, NY, USA. pp. 141-157.

16. CHEN Y, DE NOBILI M and AVIAD T. 2004. Stimulatory effects of humic substances on plant growth. In: Soil organic matter in sustainable agriculture (Magdoff F., Weil R.R., eds). CRC Press, NY, USA. pp. 103-129.

17. CACCO G and DELL’AGNOLA G. 1984. Plant growth regulator activity of soluble humic complex. Can J Soil Sci 64, 225-228.

18. O’Donnell RW. 1973. The auxin-like effects of humic preparation from leonardite, Soil Sci. 116, 106–112.

19. CASENAVE DE SANFILIPPO E, ARGÜELLO JA, ABDALA G and ORIOLI GA. 1990. Content of auxin-, inhibitor- and gibberellin-like substances in humic acids. Biol Plantarum 32, 346-351.

20. PICCOLO A, NARDI S and CONCHERI G. 1992. Structural characteristics of humic substances as related to nitrate uptake and growth regulation in plant systems. Soil Biol Biochem 24, 373-380.

21. PIZZEGHELLO D, NICOLINI G and NARDI S. 2002. Hormone-like activities of humic substances in different forest ecosystems. New Phytol 155, 393-402.

22. NARDI S, PIZZEGHELLO D, RENIERO F and RASCIO N. 2000. Chemical and biochemical properties of humic substances isolated from forest soils and plant growth. Soil Sci Soc Am J 64, 639-645.

23. Bohme, M., and H. Thi Lua. 1997. Influence of mineral and organic treatments in the rhizosphere on the growth of tomato plants. Acta Horticulturae 450:161–168.

24. Atiyeh, R. M., S. Lee, and C. A. Edwards. 2002. The influence of humic acids derived from earthworm-processed organic wastes on plant growth. Bioresearch Technology 84: 7–14.

25. Sharif, M., R. A. Khattak, and M. S. Sarir. 2002. Effect of different levels of lignitic coal derived humic acid on growth ofmaize plants. Communication in Soil Science and Plant Analysis 33: 3567–3580.

26. Chen, Y., and T. Aviad. 1990. Effects of humic substances on plant growth. In: Humic Substances in Soil and Crop Science: Selected Readings, eds. P. MacCarthy, C. E. Clapp, R. L. Malcolm, and P. R. Bloom, pp. 161–186. Madison, WI: SSSA and ASA.

27. David, P. P., P. V. Nelson, and D. C. Sandres. 1994. A humic acid improves growth of tomato seedling in solution culture. Journal of Plant Nutrition 17: 173–184.

28. Grossl, P. R., and W. P. Inskeep. 1991. Precipitation of dicalcium phosphate dihydrate in the presence of organic acids. Soil Science Society of American Journal 55: 670–675.

29. Sanchez–Sanchez, A., J. Sanchez-Andreu, M. Juarez, J. Jorda, and D. Bermudez. 2002. Humic substances and amino acids improve effectiveness of chelate FeEDDHA in lemon trees. Journal of Plant Nutrition 25:2433–2442.

30. Aiken, G. R., D. M. McKnight, R. L. Wershaw, and P. MacCarthy. 1985. Humic Substances in Soil, Sediment, and Water. New York. USA: Wiley- Interscience.

31. David, P.P., P. Nelson and D.C. Sandres. 1994. Humic acid improves growth of tomato seedling in solution culture. Journal of Plant Nutrition. 17: 173‐184.

32. Adani, F., P. Genevini, P. Zaccheo and G. Zocchi. 1998. The effect of humic acid on tomato plant growth and mineral nutrition. Journal of Plant Nutrition. 21: 561‐575.

33. Nikbakht, A., M. Kafi, M. Babalar, P.X. Yi, A. Ancheng, N. Etemadi. 2008. Effect of Humic acid on plant growth, nutrient uptake, and postharvest life of Gerbera. Journal of Plant Nutrition. 31: 2155‐2167.

34. Mohamed, A., A. Bakry, Y.R.A. Soliman and S.A.M. Moussa. 2009. Importance of micronutrients, organic manure and bio‐fertilizer for improving maize yield and its components grown in desert sandy soil. Research Journal Agriculture and Biotechnology Science. 5(1):16‐23.

35. Mart, I. 2007. Fertilizers, organic fertilizers, plant and agricultural fertilizers. Agroand Food Business Newsletter. pp. i‐iv.

36. Sarir, M.S., M. Sharif, Z. Ahmed and M. Akhlaq. 2005. Influence of different levels of humic acid application by various methods on the yield and yield components of Maize. Sarhad Journal Agriculture. 21(1): 75‐81.

37. Ashraf, M.W., N. Saqib and T.B. Sarfraz. 2005. Biological effect of bio‐fertilizer humic acid on Mung beans (Vigna radiate L.). Journal of Biology and Biotechnology. 2(3): 737‐739.

38. Susilawati, K., O.H. Ahmed, A.M. Nik‐Muhammad and M.Y. Khanif. 2009. Effect of organic based N fertilizer on dry matter (Zea mays L.) ammonium and nitrate recovery in an acid soil of Sarawak, Malaysia. American Journal of Applied Science. 6(7):1282‐1287.

39. Mackowiak, C.L., P.R. Grossl and B.G. Bugbee. 2001. Beneficial effects of humic acid on micronutrient availability to wheat. American Journal of Soil Science Society. 65: 1744‐1750.

40. Hosseini Farahi, M., A. Aboutalebi, S. Eshghi, M. Dastyaran and F. Yosefi. 2013. Foliar Application of Humic Acid on Quantitative and Qualitative Characteristics of Aromas Strawberry in Soilless Culture. Agricultural Communications. 1(1): 13‐16.

41. Ekin, Z., 2019. Integrated use of humic acid and plant growth promoting rhizobacteria to ensure higher potato productivity in sustainable agriculture. Sustainability 11, 3417.

42. Suh, H.Y., Yoo, K.S., Suh, S.G., 2014. Tuber growth and quality of potato (Solanum tuberosum L.) as affected by foliar or soil application of fulvic and humic acids. Hortic.

Environ. Biotechnol. 55, 183–189.

43. Olivares, F.L., Aguiar, N.O., Rosa, R.C.C., Canellas, L.P., 2015. Substrate biofortification in combination with foliar sprays of plant growth promoting bacteria and humic substances boosts production of organic tomatoes. Sci. Hortic. 183, 100–108.

44. Puglisi, E., Pascazio, S., Suciu, N., Cattani, I., Fait, G., Spaccini, R., Crecchio, C., Piccolo, A., Trevisan, M., 2013. Rhizosphere microbial diversity as influenced by humic substance amendments and chemical composition of rhizodeposits. J. Geochem. Explor. 129, 82–94.

45. Canellas, L.P., Balmori, D.M., M_edici, L.O., Aguiar, N.O., Campostrini, E., Rosa, R.C., Façanha, A.R., Olivares, F.L., 2013. A combination of humic substances and

Herbaspirillum seropedicae inoculation enhances the growth of maize (Zea mays L.). Plant Soil 366, 119–132.

46. Esringu, A., Kaynar, D., Turan, M., Ercisli, S., 2016. Ameliorative effect of humic acid and plant growth-promoting rhizobacteria (PGPR) on Hungarian vetch plants under salinity stress. Commun. Soil Sci. Plant Anal. 47, 602–618.

47. Delfine, S., Tognetti, R., Desiderio, E., Alvino, A., 2005. Effect of foliar application of N and humic acids on growth and yield of durum wheat. Agron. Sustain. Dev. 25, 183–191.

48. Schoebitz, M., L_opez, M.D., Serrí, H., Martínez, O., Zagal, E., 2016. Combined application of microbial consortium and humic substances to improve the growth performance of blueberry seedlings. J. Soil Sci. Plant Nutr. 16, 1010–1023.

49. Zaky, M.H., E.L. Zoah and M.E. Ahmed. 2006. Effects of humic acids on growth and productivity of bean plants grown under plastic low tunnels and open field. Egyptian Journal of Applied Sciences. 21(4B): 582‐596.

50. El‐Nemr, M.A., M. El‐Desuki, A.M. El‐Bassiony and Z.F. Fawzy. 2012. Response of growth and yield of cucumber Plants (Cucumis sativus L.) to different foliar applications of humic acid and Bio‐stimulators. Australian Journal of Basic and Applied Sciences. 6(3): 630‐637.

51. Ozdamar‐Ullu, H., H. Unlu, Y. Karakurt and H. Padem. 2011. Changes in fruit yield and quality in response to foliar and soil humic acid application in cucumber. Scientific Research and Essays. 6(13): 2800‐2803.

52. Shehata, S., A. Gharib, A.A. Mohamed, M. El‐Mogy, K.f. Abdel Gawad and E.A. Shalaby. 2011. Influence of compost, amino and humic acids on the growth, yield and chemical parameters of strawberries. Journal of Medicinal Plants Research. 5(11): 2304‐2308.

53. Pouzeshi, R., M.R. Zabihi, M.R. Ramezani‐Moghadam, M. Rajabzadeh and A. Mokhtari. 2011. Effect of foliar application of zinc, humic acid and acetic acid on yield, yield components and mineral concentration in grape cv ‘Peikani’. Horticultural

Sciences Journal (Agricultural Sciences and Industries). 25(3): 351‐360.

54. Zare, M. 2011. Effect of foliar application of Algarin, Derin and Humic acid on flowering and quantitative and qualitative characteristics of strawberry fruit cv ‘Salva’. M.Sc Thesis in Horticultural Sciences. Shiraz University.96 p.

55. Brown, P.H., I. Cakmak and Q. Zhang. 1993. Form and function of zinc in plants. Zinc in Soils and Plants, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The Netherlands. pp: 90‐106.

56. Salman S.R, S.D. Abou‐hussein, A.M.R. Abdel‐Mawgoud and M.A. El‐Nemr. 2005. Fruit yield and quality of watermelon as affected by hybrids and Humic acid application. Journal of Applied Sciences Research. 1(1): 51‐58.

57. David, P. P., P. V. Nelson, and D. C. Sanders. 1994. A humic acid improves growth of tomato seedling in solution culture. Journal of Plant Nutrition 17 (1): 173–184.

58. Asenjo, M. C., J. L. Gonzalez, and J. M. Maldonado. 2000. Influence of humic extracts on germination and growth of ryegrass. Communications in Soil Science and Plant Analysis 31:101–114.

59. Tejada, M., and J. L. Gonzalez. 2003. Effects of foliar application of a by-product of the two-step olive oil mill process on maize yield. Agronomie 23:617–623.

60. Malik, K. A., and F. Azam. 1985. Effect of humic acid on wheat (Triticum aestivum L.) seedling growth. Environmental and Experimental Botany 25:245–252.

61. Tan, K. H. 2003. Humic matter in soil and environment: Principles and controversies. New York: Marcel Dekker.

62. Visser, S. A. 1985. Physiological action of humic substances on microbial cells. Soil Biology and Biochemistry 17:457–462.

63. Piccolo, A., S. Nardi, and G. Concheri. 1992. Structural characteristics of humic substances as regulated to nitrate uptake and growth regulation in plant systems. Soil Biology and Biochemistry 24:373–380.

64. Xudan, X. 1986. The effect of foliar application of fulvic acid on water use, nutrient uptake, and wheat yield. Australian Journal of Agricultural Research 37:343–350.

65. Delfine, S., R. Tognetti, E. Desiderio, and A. Alvino. 2005. Effect of foliar application of N and humic acids on growth and yield of durum wheat. Agronomy in Sustainable Development 25:183–191.

66. Goatley Jr., J. M., and R. E. Schmidt. 1990. Anti-senescence activity of chemicals applied to Kentucky bluegrass. Journal of American Society of Horticultural Science 115:57–61.

67. Jiu, C. F., Y. D. Qi, andW. Q. Sheng. 1995. Physiological effects of humic acid on drought resistance of wheat. Yingyoung

Shengtai Xuebao 6:363–367.

68. Rose, M. T., Patti, A. F., Little, K. R., Brown, A. L., Jackson,W. R., and Cavagnaro, T. R. (2014). A meta-analysis and review of plant-growth response to humic substances: Practical implications for agriculture. Adv. Agron. 124, 37–89. doi: 10.1016/B978-0-12-800138-7.00002-4

69. Gollenbeek, L., and Van Der Weide, R. (2020). Prospects for Humic Acid Products From Digestate in the Netherlands. Report WPR-867, 5–40. doi: 10.18174/541280

70. Olk, D. C., Dinnes, D. L., Rene Scoresby, J., Callaway, C. R., and Darlington, J. W. (2018). Humic products in agriculture: potential benefits and research challenges-a review. J. Soils Sediments 18, 2881–2891. doi: 10.1007/s11368-018-1916-4

71. Canellas, L. P., Canellas, N. O. A., Luiz Eduardo, L. E. S., Olivares, F. L., and Piccolo, A. (2020). Plant chemical priming by humic acids. Chem. Biol. Technol. Agric. 7, 12. doi: 10.1186/s40538-020-00178-4

72. Chen, H., Koopal, L. K., Xiong, J., Avena, M., and Tan, W. (2017). Mechanisms of soil humic acid adsorption onto montmorillonite and kaolinite. J. Colloid Interface Sci. 504, 457–467. doi: 10.1016/j.jcis.2017.05.078

73. Sarlaki, E., Sharif Paghaleh, A., Kianmehr, M. H., and Asefpour Vakilian, K. (2021). Valorization of lignite wastes into humic acids: Process optimization, energy efficiency and structural features analysis. Renew. Energy 163, 105–122. doi: 10.1016/j.renene.2020.08.096

74. Singh, M., Sarkar, B., Hussain, S., Ok, Y. S., Bolan, N. S., and Churchman, G. J. (2017). Influence of physico-chemical properties of soil clay fractions on the retention of dissolved organic carbon. Environ. Geochem. Health 39, 1335–1350. doi: 10.1007/s10653-017-9939-0

75. Al-Essa, K. (2019). Adsorption of humic acid onto kaolinite clay: a mini-review. J. Chem. Sci. Eng. 2, 53–57.

76. MacCarthy, P., Malcolm, R. L., Clapp, C. E., and Bloom, P. R. (eds.). (1990). “An introduction to soil humic substances,” in Humic Substances in Soil and Crop Sciences: Selected Readings, 1–12.Madison,WI: Soil Science Society of America. doi: 10.2136/1990.humicsubstances

77. De Melo, B. A. G., Motta, F. L., and Santana, M. H. A. (2016). Humic acids: Structural properties and multiple functionalities for novel technological developments. Mater. Sci. Eng. C 62, 967–974. doi: 10.1016/j.msec.2015.12.001

78. Kleber, M., and Johnson, M. G. (2010). Advances in understanding the molecular structure of soil organic matter: implications for interactions in the environment. Adv. Agron. 106, 78–118. doi: 10.1016/S0065-2113(10)06003-7

79. Olk, D. C., Bloom, P. R., Nobili, M., De, C., hen, Y., Mcknight, D. M., et al. (2019). Using humic fractions to understand natural organic matter processes in soil and water: Selected studies and applications. J. Environ. Qual. 48, 1633–1643. doi: 10.2134/jeq2019.03.0100

80. Sible, C. N., Seebauer, J. R., and Below, F. E. (2021). Plant biostimulants: a categorical review, their implications for row crop production, and relation to soil health indicators. Agronomy 11, 1297. doi: 10.3390/agronomy110 71297